Przeszukanie – na czym polega oraz kto i kiedy może je przeprowadzić

Przeszukanie jest czynnością procesową, która polega na dokładnym obejrzeniu rzeczy, pomieszczenia lub osoby, mającą na celu ujawnienie przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie karnej. Ponieważ jest czynnością procesową, wymaga spisania protokołu. Kto jest uprawniony do dokonania tej czynności i w jakich godzinach?

Cel przeszukania

Zgodnie z art. 219 § 1 ustawy Kodeks postępowania karnego (dalej jako „kpk”), możliwe jest dokonanie przeszukania pomieszczeń i innych miejsc w celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej, a także w celu znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym. Działanie takie jest uzasadnione wtedy, gdy istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy tam się znajdują.

Kto jest uprawniony do dokonania przeszukania?

Zasadą jest, że przeszukania dokonuje się na polecenie sądu lub prokuratora. Przeprowadza je natomiast Policja. W wypadkach zaś wskazanych w ustawie czyni to także inny organ (art. 220 § 1 kpk). Znamienne jest to, że przeszukanie można przeprowadzić w każdej sprawie. Jego przeprowadzenie nie jest bowiem uzależnione od rodzaju popełnionego przestępstwa. Dotyczy to także przeszukania przeprowadzonego w trybie art. 220 § 3 kpk, tj. w wypadkach niecierpiących zwłoki.

W postanowieniu o przeszukaniu należy podać cel tej czynności, ze wskazaniem osoby podejrzanej, która ma być wykryta, zatrzymana lub przymusowo doprowadzona, albo rzeczy, które mają być znalezione lub zatrzymane, jak również imię, nazwisko i adres osoby (nazwę i adres instytucji), u której czynności te mają być przeprowadzone, oraz organ wykonujący czynność. Natomiast w uzasadnieniu postanowienia należy przedstawić dowody lub przytoczyć okoliczności dające podstawę do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wymienione rzeczy znajdują się w miejscu wskazanym w postanowieniu. 

Przeczytaj również:
Udowodnienie a uprawdopodobnienie – jakie są różnice?

Zgodnie z art. 220 § 3 kpk, w wypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli postanowienie sądu lub prokuratora nie mogło zostać wydane, organ dokonujący przeszukania okazuje nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową. Następnie zwraca się niezwłocznie do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie przeszukania. Postanowienie sądu lub prokuratora w przedmiocie zatwierdzenia należy doręczyć osobie, u której dokonano przeszukania, w terminie 7 dni od daty czynności na zgłoszone do protokołu żądanie tej osoby. O prawie zgłoszenia żądania należy ją pouczyć.

Godziny przeszukania

Co do zasady, przeszukania zamieszkałych pomieszczeń można dokonać w porze nocnej tylko w wypadkach niecierpiących zwłoki. Za porę nocną uważa się czas od godziny 22 do godziny 6 (art. 221 § 1 kpk). Przepis ten ma charakter gwarancyjny dla obywatela. Należy go bezwzględnie przestrzegać. Jedynie w wypadkach niecierpiących zwłoki dozwolone jest przeprowadzenie przeszukania w porze nocnej. Za taką porę uważa się czas od godz. 22 do 6. Jednak przeszukanie rozpoczęte za dnia można prowadzić nadal mimo nastania pory nocnej (art. 221 § 2 kpk).

Zgodnie z art. 221 § 3 kpk, w porze nocnej można przeszukać lokale dostępne w tym czasie dla nieokreślonej liczby osób albo służące do przechowywania przedmiotów. Wykładnia językowa terminu „lokal” pozwala stwierdzić, że lokalem jest również pomieszczenie zamieszkałe. W porze nocnej można zatem przeprowadzić przeszukanie w mieszkaniu wykorzystywanym przez przestępców jako dom schadzek lub sprzedaży alkoholu czy narkotyków. Przepis ten stanowi więc wyjątek od reguły zawartej w 221 § 1 kpk.

Przeczytaj również:
Czym jest cisza nocna i czy rzeczywiście istnieje?

Przeszukanie osoby

Zgodnie z art. 219 § 2 kpk, przeszukanie osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów możliwe jest w celu znalezienia rzeczy wymienionych w art. 219 § 1 kpk i pod warunkiem określonym w tym przepisie. Konieczne jest także uwzględnienie zasad i granic określonych w art. 227 kpk. Stanowi on, że przeszukanie lub zatrzymanie rzeczy powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru, oraz w granicach niezbędnych dla osiągnięcia celu tych czynności przy zachowaniu należytej staranności, w poszanowaniu prywatności i godności osób, których ta czynność dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości. Co więcej, Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z 14 grudnia 2017 r. (sygn. K 17/14) uznał m.in. że art. 219 § 2 kpk w zakresie, w jakim przewiduje przeszukanie osoby, nie określając granic tego przeszukania, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 i art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Co istotne, przeszukania osoby i odzieży na niej należy dokonywać w miarę możności za pośrednictwem osoby tej samej płci (art. 223 kpk). Zgodnie z art. 224 kpk, osobę, u której ma nastąpić przeszukanie, należy przed rozpoczęciem czynności zawiadomić o jej celu i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów. Ma ona prawo być obecna podczas przeszukania. Prawo to przysługuje także osobie przybranej przez prowadzącego czynność. Ponadto może być obecna osoba wskazana przez tego, u kogo dokonuje się przeszukania, jeżeli nie uniemożliwia to przeszukania albo nie utrudnia go w istotny sposób. Natomiast jeżeli przy przeszukaniu nie ma na miejscu gospodarza lokalu, należy do przeszukania przywołać przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada.

Przeszukanie osoby a kontrola osobista

Przeszukanie osoby przewidziane w art. 219 kpk należy odróżnić od tzw. kontroli osobistej oraz przeglądania bagażu i ładunku w portach, na dworcach i w środkach transportu lądowego, powietrznego i wodnego, czyli pozaprocesowych instytucji przewidzianych przez ustawy szczególne. Materialną przesłanką dokonania kontroli osobistej przez wskazane organy jest istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Na gruncie Kodeksu postępowania karnego istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa stanowi podstawę wszczęcia postępowania przygotowawczego (art. 303 kpk). Wobec tego jeśli takie podejrzenie faktycznie występuje, należy wszcząć postępowanie karne albo postępowanie w niezbędnym zakresie i wówczas dokonywać czynności procesowych wskazanych w kodeksie, w tym również przeszukania. W rzeczywistości kontrola osobista jest to przeszukanie, tylko dokonywane poza procesem karnym i nieunormowane w kodeksie postępowania karnego.

Przeczytaj również:
Kontrola osobista i sprawdzenie – jak wyglądają i kiedy są dozwolone?

Zatrzymanie rzeczy

Zgodnie z art. 217 § 1 kpk, rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym, przepadku, środków kompensacyjnych albo roszczeń o naprawienie szkody należy wydać na żądanie sądu lub prokuratora, a w wypadkach niecierpiących zwłoki –  także na żądanie Policji lub innego uprawnionego organu. Osobę mającą rzecz podlegającą wydaniu wzywa się do wydania jej dobrowolnie (art. 217 § 2 kpk). W przypadku odmowy dobrowolnego wydania rzeczy można przeprowadzić jej odebranie (art. 217 § 5 kpk). 

Podczas przeszukania może więc dojść do zatrzymania rzeczy. Żądanie zatrzymania rzeczy może wystosować sąd lub prokurator. W wypadkach niecierpiących zwłoki może to także zrobić funkcjonariusz Policji i inny uprawniony organ. Kiedy posiadacz rzeczy sprzeciwia się jej dobrowolnemu wydaniu, może dojść do jej odebrania siłą. Zajęte rzeczy zwraca się właścicielowi bezzwłocznie. Kiedy tylko okaże się, że są zbędne w dalszym prowadzeniu sprawy. Zajęciu podlegają także rzeczy, których posiadanie jest prawnie zabronione.