Czy rodzic może nabyć nieruchomość dla dziecka?

Czy rodzice, bez zezwolenia sądu opiekuńczego, mogą nabywać dla dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską nieruchomości na podstawie umowy sprzedaży? Co w sytuacji, gdy środki pieniężne na zakup pochodzą z dokonanej przez nich darowizny celowej?

W dniu 15 lutego 2019 r. Sąd Najwyższy podjął uchwałę w składzie 3 sędziów w kwestii:

Czy rodzice mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego przewidzianego w art. 101 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nabywać dla małoletniego dziecka nieruchomość (odrębną własność lokalu) na podstawie umowy sprzedaży, w sytuacji gdy środki na nabycie pochodzą  wyłącznie z darowizny przekazanej przez rodziców, którzy jednocześnie zobowiązują  się względem dziecka do pokrywania ciężarów związanych z utrzymaniem nabytego prawa własności  do czasu uzyskania przez dziecko pełnoletności?​

Rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko.

Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka

Ustawodawca w art. 101 § 3 k.r.o. wprowadził zasadę, zgodnie z którą rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Wyróżniono zatem dwie sytuacje. Pierwsza z nich ma miejsce, gdy rodzice, jako przedstawiciele ustawowi, dokonują czynności prawnej w imieniu dziecka, druga – kiedy rodzice wyrażają zgodę na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu przez dziecko.

Drugi przypadek dotyczy dzieci posiadających ograniczoną zdolność do czynności prawnych, czyli małoletnich dzieci, które ukończyły 13 lat (art. 15 k.c.). Zgodnie z art. 17 k.c. z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Artykuł 101 § 3 in fine k.r.o. nie stanowi legem specialem wobec art. 17 k.c. W przypadku małoletnich dzieci, które ukończyły lat 13, nadal rodzice muszą wyrazić zgodę na czynności zobowiązujące oraz rozporządzające. W przypadku czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu konieczna jest dodatkowo zgoda sądu opiekuńczego.

Celem art. 101 § 3 k.r.o. jest ograniczenie możliwości działania przez rodziców na szkodę dziecka. Nie można bowiem wykluczyć takiej sytuacji, kiedy to rodzice, będący np. alkoholikami, będą chcieli wyzbyć się majątku dziecka przed uzyskaniem przez nie pełnoletności.

Czynność jest bezwzględnie nieważna

Czynność materialnoprawna dokonana bez zgody, o której mowa w art. 101 § 3 k.r.o., jest czynnością bezwzględnie nieważną jako czynność sprzeczna z prawem (art. 58 § 1 k.c.). Zezwolenie nie może być udzielone ex post. Sama czynność natomiast nie może być konwalidowana (por. uchwała całej Izby Cywilnej SN z 24.06.1961 r., I CO 16/61; postanowienie SN z 12.12.1997 r., III CKU 92/97). Zezwolenie, o którym mowa w art. 101 § 3 k.r.o. stanowi „zezwolenie organu państwowego, a nie zgodę osoby trzeciej w rozumieniu art. 63 k.c.” (zob. postanowienie SN z 19.05.2005 r., V CK 669/04). Sąd powinien dokładnie sprecyzować konkretną treść czynności przekraczającej zwykły zarząd, na którą wydaje zezwolenie (postanowienie SN z 11.02.1997 r., II CKN 90/96).

O ile – jak zaznaczono powyżej – art. 101 § 1 k.r.o. odnosi się do wszystkich czynności zarządu, w tym także czynności procesowych, o tyle mogą powstać wątpliwości, czy do wszystkich czynności ma zastosowanie art. 101 § 3 k.r.o. W postępowaniu cywilnym nie wyróżnia się czynności zwykłego zarządu ani czynności przekraczających jego zakres. Odrębnie traktowane są jedynie czynności kończące postępowanie, które podlegają kontroli sądu (art. 203 § 4, art. 223 § 2 k.p.c.). W orzecznictwie SN dominuje pogląd, że zezwolenia sądu opiekuńczego wymagają procesowe czynności dyspozycyjne, jak np.

• zrzeczenie się roszczenia odszkodowawczego (orzeczenie SN z 5.03.1962 r., IV CR 578/61),
• cofnięcie pozwu (orzeczenie SN z 1.08.1966 r., II CR 279/66).

Czynności dyspozycyjne

Zgodnie z tezą postanowienia SN z 9.09.1997 r., I CKU 13/97: „Czynności dyspozycyjne podejmowane w postępowaniu sądowym w imieniu małoletniego dziecka, takie jak zawarcie ugody w sprawach wykraczających poza bieżącą administrację jego majątkiem, a więc m.in. w sprawie o dział spadku czy zniesienie współwłasności, należą do kategorii czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu w rozumieniu art. 101 § 3 k.r.o.”

W postanowieniu z 5.02.1999 r., III CKN 1202/98, do czynności dyspozycyjnych podejmowanych w postępowaniu sądowym przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka SN zaliczył:

• zawarcie ugody w sprawach wykraczających poza bieżącą administrację jego majątkiem,
• znoszenie współwłasności,
• czynności podejmowane w sprawie należnego dziecku odszkodowania.

Jednocześnie jednak w orzecznictwie wydanym na podstawie Kodeksu rodzinnego z 1950 r. wyrażono pogląd, zgodnie z którym zgoda sądu opiekuńczego nie jest wymagana do dokonania czynności dyspozycyjnych w sprawach o alimenty (zob. orzeczenie SN z 2.11.1957 r., I CR 1177/57; orzeczenie SN z 2.11.1957 r., I CR 1177/57). W wyroku z 7.07.2011 r., IV SA/Wa 723/11, WSA w Warszawie uznał, że: „Udział w postępowaniu administracyjnym w charakterze uczestnika nie jest czynnością majątkową, co do której znalazłby zastosowanie art. 101 § 3 k.r.o.”

Postępowanie administracyjne

Wojewódzki Sąd Administracyjny przywołał postanowienie SN z 17.10.2000 r., I CKN 319/00. Przyjęto w nim, że zezwolenie nie dotyczy aktów procesowych o charakterze dyspozycyjnym. Zaliczono do nich udział w postępowaniu administracyjnym w charakterze uczestnika. Należy uznać za właściwy pogląd, który wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego także do czynności procesowych dyspozytywnych. Za powyższym stanowiskiem przemawia wykładnia funkcjonalna przepisu art. 101 § 3 k.r.o., a także dyrektywa priorytetowego traktowania ochrony dobra dziecka. Naturalnie samo dziecko może być stroną postępowania cywilnego, albowiem zdolność sądowa jest niezależna od wieku i stanu umysłowego. Czynność procesowa dokonana bez wymaganego zezwolenia jest bezskuteczna.

​Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Najwyższy wskazał iż rodzice, bez zezwolenia sądu opiekuńczego, nie mogą nabywać dla dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską nieruchomości na podstawie umowy sprzedaży także wtedy, gdy środki pieniężne na zakup pochodzą z dokonanej przez nich darowizny celowej.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2019 r., sygnatura III CZP 85/18