Nawiązka w prawie karnym

Nawiązka jest jednym z przewidzianych przez ustawodawcę środków kompensacyjnych, czyli środków mających charakter odszkodowawczy względem poszkodowanego. Możliwość orzeczenia przez sąd nawiązki stanowi alternatywę dla obowiązku naprawienia szkody. Ma ona znaczenie w sytuacji, gdy orzeczenie odszkodowania jest znacznie utrudnione.

Charakter prawny nawiązki 

Podstawowym przepisem regulującym orzekanie nawiązki jest art. 47 kodeksu karnego. Wskazuje on na trzy grupy przestępstw, za których popełnienie zasądzana jest nawiązka. Pierwszą grupę stanowią przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu oraz inne przestępstwa umyślne, których skutkiem jest śmierć, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia poszkodowanego. Drugą grupę stanowią przestępstwa przeciwko środowisku (również te dokonane nieumyślne). Trzecia grupa to wymienione enumeratywnie w kodeksie przestępstwa sprowadzenia katastrofy lub niebezpieczeństwa katastrofy w ruchu (art. 173 i 174 k.k.), wypadek komunikacyjny (art. 177 k.k.) oraz wojskowy wypadek komunikacyjny (art. 355 k.k.), przy czym orzeczenie nawiązki jest tu warunkowane popełnieniem przez sprawcę wskazanych przestępstw w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, bądź też zbiegnięciem z miejsca wypadku. W tych przypadkach nawiązkę orzeka się obligatoryjnie.

Od 2017 roku nawiązka może być również zasądzona zamiast przepadku przedsiębiorstwa w sytuacji, gdy jej orzeczenie byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego przestępstwa, stopnia winy oskarżonego lub motywacji i sposobu zachowania się właściciela przedsiębiorstwa, a także jeżeli wyrządzona szkoda nie jest znaczna wobec rozmiaru działalności przedsiębiorstwa.

Nawiązka orzekana jest obligatoryjnie do sprawców czynów o charakterze chuligańskim oraz przy skazaniu za nielegalny wyrąb drzewa. Może też występować samodzielnie. Stanie się wówczas jedyną dolegliwością, jaka spotka sprawcę za dokonany czyn zabroniony.

Podstawy orzekania nawiązki

Przesłanki orzeczenia nawiązki oraz przesłanki orzeczenia obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę są takie same. Aby możliwe było zasądzenie nawiązki, konieczne jest skazanie sprawcy za przestępstwo oraz istnienie szkody w momencie orzekania. Wniesienie wniosku o orzeczenie nawiązki nie jest konieczne. W przypadku możliwości jej zasądzenia sąd samodzielnie dokonuje oceny potrzeby zastosowania tego środka. Podstawą orzeczenia nawiązki powinien być rozmiar doznanej szkody. Należy ją oceniać przez pryzmat subiektywnych odczuć pokrzywdzonego, wpływu zdarzenia na jego stan psychiczny oraz sposobu działania sprawcy. Ustalając wysokość nawiązki, sąd bierze pod uwagę takie czynniki jak: sposób zachowania sprawcy, rodzaj i rozmiar skutków przestępstwa, motywacja sprawcy oraz jego sposób życia przed i po popełnieniu przestępstwa.

Komu przysługuje nawiązka?

Nawiązkę orzeka się na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci – na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. Jeśli ustalenie takiej osoby nie jest możliwe, sąd orzeka nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej lub – w razie skazania sprawcy za przestępstwo przeciwko środowisku – na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Jeżeli wskutek śmierci pokrzywdzonego nawiązka przysługuje więcej niż jednej osobie, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

Wysokość nawiązki

Wysokość nawiązki reguluje art. 48 kodeksu karnego, w myśl którego nawiązkę orzeka się w wysokości do 100 000 złotych. Przepis ten określa wprost jedynie górną jej granicę. Od regulacji zawartej w art. 48 k.k. istnieją pewne wyjątki. Nawiązkę za wyrąb drzewa, mającą charakter obligatoryjny, wymierza się w wysokości dwukrotnej wartości wyrąbanego, ukradzionego lub przywłaszczonego drzewa.

W przypadkach, gdy nawiązkę orzeka się obligatoryjnie, jej dolna granica wynosi co najmniej 10 000 złotych. Jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach (np. gdy wysokość nawiązki uniemożliwiałaby sprawcy utrzymanie siebie i rodziny lub gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą) sąd może ją wymierzyć w niższej wysokości. Również w sytuacji gdy sąd zasądził obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż 10 000 złotych, wartość nawiązki może być niższa.

Zgodnie z dyspozycją art. 46 § 2 kodeksu karnego w sytuacjach gdy orzeczenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych.

Nawiązka a zadośćuczynienie

Celem nawiązki jest rekompensata pokrzywdzonemu poniesionych strat – zarówno tych o charakterze materialnym, jak i niematerialnym (np. cierpienie, ból). Zasadniczą różnicą między nawiązką a zadośćuczynieniem jest to, że zadośćuczynienie egzekwuje się na drodze postępowania cywilnego. Nawiązkę natomiast – wyłącznie w postępowaniu karnym. Orzeczenie przez sąd odszkodowania lub zadośćuczynienia albo nawiązki nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego (art. 415 § 2 kodeksu postępowania karnego). Możliwe jest to w sytuacji, gdy zasądzone świadczenia nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Instytucją prawa cywilnego chroniącą interesy poszkodowanych jest zadośćuczynienie. W myśl art. 445 § 1 kodeksu cywilnego w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Przy określaniu wysokości zadośćuczynienia dochodzonego na drodze cywilnej suma przyznanej nawiązki może mieć istotne znaczenie. Co do zasady jeżeli nawiązka została uiszczona na rzecz pokrzywdzonego, zadośćuczynienie przyznawane w procesie cywilnym powinno zostać obniżone o wartość zapłaconej nawiązki/odszkodowania. Jeżeli natomiast świadczenia te nie zostały spełnione, pozostają bez wpływu na wysokość kwoty przyznawanej w procesie cywilnym. Szkody niemajątkowej pokrzywdzonego nie sposób wyrównać za pomocą świadczeń pieniężnych. Świadczenia te mogą jednak łagodzić przeżycia pokrzywdzonego poprzez dostarczenie mu środków pozwalających zaspokoić jego potrzeby.