Przepis art. 10 § 1 kodeksu karnego stanowi, że na zasadach określonych w kodeksie odpowiada ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Powyższy zakres podmiotowy rozszerza się również na nieletnich, którzy po ukończeniu lat 15 dopuszczają się wskazanych w art. 10 § 2 kodeksu karnego czynów.
Wśród wspomnianych wyżej czynów można znaleźć: rozbój, zabójstwo człowieka, zamach na prezydenta RP oraz inne przestępstwa uznane za szczególnie ciężkie. Aby ukarać nieletniego, który ukończył lat 15, okoliczności sprawy oraz stopień ich rozwoju, właściwości i warunki osobiste nieletniego powinny przemawiać za ukaraniem. Orzeczona kara nie może natomiast przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo. Z kolei art. 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich stanowi, że w stosunku do nieletnich którzy dopuścili się czynu karalnego stosuje się regulacje wskazane w ustawie.
Zatem za popełnienie zdecydowanej większości przestępstw, będących przedmiotem części szczegółowej Kodeksu karnego, przez osobę, która nie ukończyła 17 lat nie może być orzeczona żadna z kar w nim przewidzianych. Należy mieć tutaj na uwadze karę grzywny, ograniczenia wolności lub którąkolwiek z postaci pozbawienia wolności.
Jeśli nie kara to co?
Istnieje możliwość orzeczenia środków zapobiegania i zwalczania demoralizacji oraz przestępczości nieletnich, które nie wiążą się z zastosowaniem wyżej wymienionych kar. Co można zatem w takiej sytuacji zrobić?
- Udzielić upomnienia;
- Zobowiązać do: określonego postępowania (zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody), wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, przeproszenia pokrzywdzonego, podjęcia nauki lub pracy, uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;
- Ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;
- Ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego;
- Zastosować nadzór kuratora;
- Skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym. Powinno się to stać po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
- Orzec zakaz prowadzenia pojazdów (zakaz otrzymania prawa jazdy);
- Orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;
- Orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;
- Orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym.
Rola rodziców lub opiekunów nieletniego
Do określonych czynności mogą również zostać zobowiązani rodzice lub opiekunowie dziecka. Muszą oni wówczas zapewnić lepsze warunki wychowawcze, bytowe lub zdrowotne nieletniego. Rodzice mogą zostać zobowiązani do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.
Zobowiązania mogą być także nałożone na różne instytucje. Mowa o szkole, do której nieletni uczęszcza, poradni psychologiczno-pedagogicznej lub innej poradni specjalistycznej. Taką instytucją może również być zakład pracy, w którym nieletni jest zatrudniony, zakład leczniczy czy konkretny lekarz.
W sprawie udzielenia niezbędnej pomocy dotyczącej poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, sąd może zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych.
Przede wszystkim prewencja indywidualna
Złagodzenie regulacji zawartych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich względem kodeksu karnego jest w pierwszej kolejności spowodowane tym, że podstawową funkcją środka zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich jest prewencja indywidualna. Nie chodzi tu zatem o znaczną represję i ukaranie sprawcy nieletniego, zaś o wychowanie jego prawidłowej postawy społecznej.
