Czym jest votum separatum?
Votum separatum, inaczej zdanie odrębne, to w sądownictwie zaznaczone na wyroku odmienne zdanie członka kompletu sądzącego. W składach kolegialnych sądu jedyną prawnie dopuszczalną możliwością uzewnętrznienia przebiegu narady i głosowania jest zgłoszenie przez członka składu zdania odrębnego (votum separatum). Stanowi ono w związku z tym możliwość uzewnętrznienia niejednolitości poglądów składu co do rozstrzyganej kwestii.
Zgłoszenie zdania odrębnego
Orzeczenie sądowe, nawet jeśli zapada niejednomyślnie, jest na zewnątrz zawsze jednorodne jako orzeczenie sądu. Przegłosowany członek składu orzekającego ma prawo do wyrażenia swego zdania odrębnego poprzez ujawnienie tzw. zdania odrębnego (votum separatum) podczas podpisywania orzeczenia. Przegłosowanym członkiem składu orzekającego może być zarówno ławnik, jak i sędzia zawodowy. Może on także pełnić w tym składzie funkcję przewodniczącego lub występować w roli sprawozdawcy.
Zgodnie z art. 114 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534, dalej również jako „k.p.k.”) przy składaniu podpisu członek składu orzekającego ma prawo zaznaczyć na orzeczeniu swoje zdanie odrębne. Może to zrobić, podając, w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje orzeczenie. Przepis ten przewiduje możliwość, a nie prawny obowiązek zgłoszenia votum separatum. Zgłoszenie zdania odrębnego następuje w chwili podpisywania orzeczenia przez zamieszczenie stosownej wzmianki przy podpisie przez użycie sformułowania „zdanie odrębne” czy jego zamiennika w języku łacińskim.
Takie sformułowanie uprawnia do postawienia dwóch tez:
- nie jest dopuszczalne zgłoszenie zdania odrębnego w późniejszym terminie, jeżeli dotyczy ono wyroku, zdanie odrębne dotyczące uzasadnienia zgłasza się bowiem w chwili podpisywania uzasadnienia (wyrok Sądu Najwyższego z 12 września 1977 r., sygn. II KR 201/77),
- nie jest możliwe odwołanie zdania odrębnego po ogłoszeniu orzeczenia.
Zakres zdania odrębnego
Dane orzeczenie może dotyczyć wielu różnych kwestii. W związku z tym ustawodawca wprowadził wymóg wskazania, jakiej części orzeczenia dotyczy zdanie odrębne i jaki jest kierunek kwestionowania orzeczenia. Niewskazanie pierwszego z elementów powoduje konieczność przyjęcia, że zdanie odrębne dotyczy całości orzeczenia. Należy przyjąć, iż wskazanie, że członek składu zgłasza zdanie odrębne jedynie w zakresie winy, powinno skutkować możliwością przyjęcia, że dotyczy ono całego orzeczenia. Wskazanie kierunku zgłoszonego zdania odrębnego powinno odnosić się do sytuacji procesowej oskarżonego. Powinno zatem zawierać sformułowanie „na korzyść” lub „na niekorzyść” lub być możliwe do wyinterpretowania z treści zdania odrębnego. Niezawarcie wskazania ani co do kierunku zgłoszonego zdania odrębnego, ani co do jego zakresu nie powoduje żadnych konsekwencji w zakresie obowiązków wynikających ze zgłoszenia zdania odrębnego.
Uzasadnienie orzeczenia
Zdanie odrębne może dotyczyć również samego uzasadnienia orzeczenia; wówczas zdanie to zaznacza się przy podpisywaniu uzasadnienia (art. 114 § 2 k.p.k.). Zgłoszenie zdania odrębnego do uzasadnienia, w zależności od tego, czy uzasadnienie ma charakter samoistny, czy też stanowi element orzeczenia, następuje odpowiednio w chwili podpisywania uzasadnienia (art. 114 § 2 k.p.k. – uzasadnienie samoistne) lub w czasie podpisywania orzeczenia (art. 114 § 1 k.p.k. – uzasadnienie jako element orzeczenia*). Przy podpisywaniu uzasadnienia sędzia może zaznaczyć zdanie odrębne co do jego treści. W tym wypadku, choć kodeks postępowania karnego wprost tego nie reguluje, należy przyjąć, że analogicznie do zdania odrębnego dotyczącego wyroku sędzia je zgłaszający powinien wskazać, w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje uzasadnienie. Zdanie odrębne do uzasadnienia może mieć charakter samoistny, gdy sędzia nie zgadza się tylko z pisemnymi motywami orzeczenia. Może też stanowić konsekwencję uprzednio złożonego zdania odrębnego do wyroku.
Uzasadnienie votum separatum
Zgodnie z art. 114 § 3 k.p.k. jeżeli ustawa nie wymaga sporządzenia uzasadnienia wraz z wydaniem orzeczenia, w razie zgłoszenia zdania odrębnego, uzasadnienie należy sporządzić z urzędu w terminie 7 dni od wydania orzeczenia. Składający zdanie odrębne dołącza natomiast w ciągu następnych 7 dni jego uzasadnienie; obowiązek ten nie dotyczy ławnika. Zgłoszenie zdania odrębnego powoduje konieczność sporządzenia uzasadnienia orzeczenia w sytuacji, gdy nie podlega ono uzasadnieniu z urzędu. Obejmuje to zatem te stany, kiedy ustawa zwalnia orzeczenie z uzasadnienia oraz kiedy uzasadnienie sporządzane jest jedynie na wniosek. Uzasadnienie takiego orzeczenia powinno zostać sporządzone w terminie instrukcyjnym 7 dni.
Gdy zdanie odrębne zgłosił sędzia zawodowy, ma on obowiązek złożenia uzasadnienia zdania odrębnego w ciągu 7 dni od złożenia uzasadnienia. Gdyby jednak zdanie odrębne zgłosił ławnik, ma on jedynie uprawnienie do złożenia uzasadnienia w takim samym terminie. Nie jest to jednak jego obowiązek. Przepis stanowi, że ławnik nie ma takiego obowiązku. W piśmiennictwie przyjmuje się jednak, że należy rozumieć to stwierdzenie jedynie tak, iż ustawodawca nie nakłada obowiązku, ale przyznaje w tym zakresie upoważnienie.
* odmiennie: P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego, komentarz, t. 1, 2007, s. 611