Dowód z badania wariografem

„Lie detector” w Polsce ma wiele określeń: wykrywacz kłamstw, poligraf, wariograf, środek techniczny mający na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu. Ustawodawca, tworząc kodeks postępowania karnego, zdecydował się na ostatnie określenie. Czy badanie wariograficzne może stanowić dowód w postępowaniu sądowym?

Wariograf — podstawa prawna

Zgodnie z art. 192a § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. — Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 534, dalej również jako „k.p.k.”) w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowej ujawnionych śladów można pobrać odciski daktyloskopijne, wymaz ze śluzówki policzków, włosy, ślinę, próby pisma, zapach, wykonać fotografię osoby lub dokonać utrwalenia głosu. Po wykorzystaniu w sprawie, w której dokonano pobrania lub utrwalenia, pobrany lub utrwalony materiał zbędny dla postępowania należy niezwłocznie usunąć z akt i zniszczyć. W wypadkach, o których mowa w § 1, za zgodą osoby badanej biegły może również zastosować środki techniczne mające na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby (art. 192a § 2 k.p.k.). Dowody przeprowadza się z urzędu lub na wniosek stron.

Kodeks postępowania karnego nie zawiera przy tym zamkniętego katalogu dowodów. Zatem dowodem może być wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia prawdy, z wyjątkiem tego, co objęte jest zakazami dowodowymi. Decyzje o konieczności przeprowadzenia określonych dowodów na danym etapie postępowania, uwzględnienie bądź nieuwzględnienie wniosków dowodowych uczestników procesu podejmuje sąd lub inny organ prowadzący postępowanie. Ponadto stosowanie w czasie badania przez biegłego środków technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby możliwe jest wyłącznie za jej zgodą. Stanowi o tym art. 199a k.p.k.

Zakaz stosowania ekspertyzy podczas przesłuchania

Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 171 § 5 pkt 2 k.p.k. niedopuszczalne jest stosowanie (…) środków technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem. Za środek techniczny mający na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu powszechnie w doktrynie i orzecznictwie uznawany jest wariograf (poligraf). Wariograf zwany jest również wykrywaczem kłamstw. Równie powszechnie i konsekwentnie doktryna i orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego uznaje za niedopuszczalne stosowanie tego środka technicznego podczas przesłuchania uczestnika postępowania. Odnosi się to również do czynności w bezpośredniej relacji z przesłuchaniem. Powyższe oznacza, że zeznania oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew tym zakazom nie mogą stanowić dowodu. 

Badanie wariografem — inne podstawy prawne

Istnieją również inne akty prawne, np. ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 27 z późn. zm.) czy ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 305 z późn. zm.), które określają możliwość badania wariografem funkcjonariuszy określonych służb policyjnych i specjalnych. Są one przeprowadzane najczęściej wobec pracowników i kandydatów do zatrudnienia. Celem jest eliminacja osób, które z określonych powodów nie powinny pełnić konkretnego urzędu lub znajdować się na danym stanowisku. Zgodnie z polskim prawem badania poligraficzne są dopuszczane w policji, CBA, AW, ABW, SOP, Służbie Celnej i Straży Granicznej.

Ekspertyza wariograficzna jako samodzielny dowód w postępowaniu

Zgodnie z doktryną panuje ogólna zgoda co do tego, że ekspertyza poligraficzna nie może być samodzielnym dowodem. Z drugiej jednak strony polska linia orzecznicza nie wykazała jednoznacznie, jaką rolę taka ekspertyza może pełnić. W myśl wyroku Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r. (sygn. III KK 51/04) w wypadku, gdy jedynym dowodem — choćby nawet bezpośrednio obciążającym — są zeznania świadka rozpoznającego sprawcę, a jednocześnie gdy istnieje możliwość przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego, która stwarza realną szansę uzyskania wyniku umożliwiającego potwierdzenie lub zaprzeczenie tego rozpoznania, obowiązkiem sądu jest przeprowadzenie dowodu z takiej opinii. Ponadto Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 15 stycznia 2004 r. (sygn. II AKa 24/03) podkreślił, że dowód z badania poligraficznego nie jest samoistnym dowodem sprawstwa przestępstwa. Wskazuje jedynie na prawdopodobieństwo takiej możliwości, bo dowodzi istnienia śladu pamięciowego przeżyć związanych z popełnieniem przestępstwa.

Badanie wariografem w postępowaniu cywilnym

W postępowaniu cywilnym sąd również może wziąć pod uwagę wynik badania wariografem. Dowód taki może mieć jednak znikome znaczenie w porównaniu z opinią biegłego, dokumentami czy zeznaniami świadków. W orzecznictwie sądów uznaje się go w takich przypadkach za opinie prywatną. Istotne jest też to, że w przypadku sprawy cywilnej ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywa na stronach. Sam wariograf zatem nie wystarczy, konieczny jest inny dowód potwierdzający to, co z badania wynika.