Naczelną zasadą – zarówno w postępowaniu cywilnym, jak i karnym – jest jawność rozprawy. Oznacza to, że każdy pełnoletni obywatel może przyjść na dowolną rozprawę i wziąć w niej udział w charakterze publiczności. Jak od każdej zasady, również od tej jest kilka wyjątków.
Zasada jawności realizuje dwie podstawowe funkcje. Pierwsza z nich wiąże się z dopuszczeniem publiczności na sale sądowe, a tym samym poddaniem władzy sądowniczej kontroli społecznej. Druga funkcja jest związana z ochroną sądownictwa przed wydawaniem błędnych, zbyt arbitralnych decyzji, samowolnością sądu (co mogłoby się wydarzyć w przypadku braku zewnętrznej kontroli).
Zasada jawności w aktach prawnych
O tym, jak istotna jest zasada jawności, świadczy chociażby fakt, że została uregulowana w najważniejszym akcie prawnym – Konstytucji. Zgodnie z art. 45 ust. 1 Każdy ma prawo sprawiedliwego, jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
O zasadzie jawności przeczytać możemy również w Konwencji o ochronie praw człowieka. Zgodnie z art. 6 Konwencji Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd. Dalej czytamy również, że Postępowanie przed sądem jest jawne, choć Konwencja wymienia przykłady wyłączenia jawności.
Odzwierciedleniem zasady jawności w postępowaniu cywilnym jest art. 152 kpc. Zgodnie z nim Na posiedzenia jawne wstęp mają poza stronami i osobami wezwanymi tylko osoby pełnoletnie.
Natomiast w postępowaniu karnym zasada ta ujęta została w art. 355 kpk: Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa.
Jawność wewnętrzna i zewnętrzna
Wyróżniany dwa aspekty jawności rozprawy:
- jawność wewnętrzna - jest to jawność dla uczestników postępowania sądowego. Oznacza to, że strony postępowania mogą brać udział w całym postępowaniu, bez jakichkolwiek wyłączeń od samego jego początku aż do zakończenia. Nie dotyczą ich ograniczenia jawności wynikające z Konstytucji czy też innych przepisów procesowych. Oprócz możliwości uczestniczenia w rozprawach, zasada ta umożliwia również stronom np. wgląd do akt sprawy i robienie z nich kopii, zdjęć czy notatek.
- jawność zewnętrzna - jest to jawność dla innych osób, postronnych wobec sprawy. Zgodnie z tą zasadą udział w rozprawie może wziąć np. publiczność czy media. Jawność zewnętrzną sąd może wyłączyć lub ograniczyć.
Wyłączenie zasady jawności
Od zasady jawności, zarówno w postępowaniu cywilnym, jak i karnym, ustawy przewidują szereg wyjątków. Jawność rozprawy może być wyłączona z urzędu lub też z innych powodów (np. na wniosek stron lub gdy sędzia tak zadecyduje).
Kodeks postępowania karnego ustawowo wyłącza jawność rozprawy w następujących przypadkach:
- w sprawie z wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego,
- w sprawach o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jednak jawnie.
Zgodnie z art. 360 kpk jawność rozprawy karnej można wyłączyć również w innych sytuacjach. Sąd może wyłączyć jawność rozprawy w całości lub części (np. w stosunku do zeznań tylko części osób):
- jeżeli jawność mogłaby:
- wywołać zakłócenie spokoju publicznego,
- obrażać dobre obyczaje,
- ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinno się zachować w tajemnicy,
- naruszyć ważny interes prywatny;
- jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat;
- na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.
Natomiast jeżeli prokurator sprzeciwi się wyłączeniu jawności w w/w przypadkach, rozprawa odbywa się jawnie.
W postępowaniu cywilnym natomiast co do zasady niejawne są rozprawy dotyczące:
- rozwodu i separacji,
- ustalenia istnienia lub nieistnienia małżeństwa.
Na te rozprawy, oprócz sądu, prokuratora (jeśli uczestniczył w postępowaniu) i stron, mogą stawić się jedynie po dwie osoby zaufania, wyznaczone przez strony.
Obowiązkowo sąd musi również wyłączyć jawność rozprawy w sytuacji, gdy:
- istnieje niebezpieczeństwo, że przy publicznym rozpoznaniu sprawy zagrozi to porządkowi publicznemu lub moralności,
- zaistnieje prawdopodobieństwo ujawnienia okoliczności objętych tajemnicą informacji niejawnych.
Poza tym na wniosek strony może dojść do odbycia posiedzenia przy drzwiach zamkniętych, jeżeli sąd uzna podane przyczyny za uzasadnione lub gdy mają być roztrząsane szczegóły życia rodzinnego. W takim wypadku postępowanie dotyczące wniosku odbywa się przy drzwiach zamkniętych, jedynie postanowienie w tym przedmiocie ogłaszane jest publicznie.
