Naczelną zasadą – zarówno w postępowaniu cywilnym, jak i karnym – jest jawność rozprawy. Oznacza to, że każdy pełnoletni obywatel może przyjść na dowolną rozprawę i wziąć w niej udział w charakterze publiczności. Jak od każdej zasady, również od tej jest kilka wyjątków.
Zasada jawności realizuje dwie podstawowe funkcje. Pierwsza z nich wiąże się z dopuszczeniem publiczności na sale sądowe, a tym samym poddaniem władzy sądowniczej kontroli społecznej. Druga funkcja jest związana z ochroną sądownictwa przed wydawaniem błędnych, zbyt arbitralnych decyzji, samowolnością sądu (co mogłoby się wydarzyć w przypadku braku zewnętrznej kontroli).
O tym, jak istotna jest zasada jawności, świadczy chociażby fakt, że została uregulowana w najważniejszym akcie prawnym – Konstytucji. Zgodnie z art. 45 ust. 1 Każdy ma prawo sprawiedliwego, jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
O zasadzie jawności przeczytać możemy również w Konwencji o ochronie praw człowieka. Zgodnie z art. 6 Konwencji Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd. Dalej czytamy również, że Postępowanie przed sądem jest jawne, choć Konwencja wymienia przykłady wyłączenia jawności.
Odzwierciedleniem zasady jawności w postępowaniu cywilnym jest art. 152 kpc. Zgodnie z nim Na posiedzenia jawne wstęp mają poza stronami i osobami wezwanymi tylko osoby pełnoletnie.
Natomiast w postępowaniu karnym zasada ta ujęta została w art. 355 kpk: Rozprawa odbywa się jawnie. Ograniczenia jawności określa ustawa.
Wyróżniany dwa aspekty jawności rozprawy:
Od zasady jawności, zarówno w postępowaniu cywilnym, jak i karnym, ustawy przewidują szereg wyjątków. Jawność rozprawy może być wyłączona z urzędu lub też z innych powodów (np. na wniosek stron lub gdy sędzia tak zadecyduje).
Kodeks postępowania karnego ustawowo wyłącza jawność rozprawy w następujących przypadkach:
Zgodnie z art. 360 kpk jawność rozprawy karnej można wyłączyć również w innych sytuacjach. Sąd może wyłączyć jawność rozprawy w całości lub części (np. w stosunku do zeznań tylko części osób):
Natomiast jeżeli prokurator sprzeciwi się wyłączeniu jawności w w/w przypadkach, rozprawa odbywa się jawnie.
W postępowaniu cywilnym natomiast co do zasady niejawne są rozprawy dotyczące:
Na te rozprawy, oprócz sądu, prokuratora (jeśli uczestniczył w postępowaniu) i stron, mogą stawić się jedynie po dwie osoby zaufania, wyznaczone przez strony.
Obowiązkowo sąd musi również wyłączyć jawność rozprawy w sytuacji, gdy:
Poza tym na wniosek strony może dojść do odbycia posiedzenia przy drzwiach zamkniętych, jeżeli sąd uzna podane przyczyny za uzasadnione lub gdy mają być roztrząsane szczegóły życia rodzinnego. W takim wypadku postępowanie dotyczące wniosku odbywa się przy drzwiach zamkniętych, jedynie postanowienie w tym przedmiocie ogłaszane jest publicznie.