List gończy i list żelazny – kiedy są wydawane?

Poszukiwanie oskarżonego i list gończy mają na celu zapewnienie udziału osoby oskarżonego w czynnościach procesowych i zapewnienie prawidłowego toku procesu. Czym różnią się od siebie te instytucje i kiedy są orzekane?

Poszukiwanie oskarżonego lub osoby podejrzanej

Artykuł 278 ustawy Kodeks postępowania karnego (dalej jako „kpk”) stanowi, że w sytuacji, gdy miejsce pobytu oskarżonego lub osoby podejrzanej nie jest znane, zarządza się jego poszukiwanie. Niestawiennictwo na przesłuchanie lub na rozprawę nie uzasadnia jeszcze zarządzenia poszukiwań. Za ukrywanie się przed wymiarem sprawiedliwości nie można uznać także sytuacji, gdy skazany jawnie przebywa ze swą rodziną w miejscu stałego zamieszkania i prowadzi publiczną działalność handlową, a jedynie uchyla się od stawienia na wezwanie.

Poszukiwania można więc zasądzić w zasadzie dopiero po sprawdzeniu w drodze wywiadu środowiskowego (za pośrednictwem policji lub kuratora), że podejrzany (oskarżony) nie tylko nie przebywa w miejscu swojego dotychczasowego zamieszkania, lecz także jego miejsce pobytu nie jest znane członkom najbliższej rodziny. Dopiero takie ustalenie daje podstawę do wydania zarządzenia o poszukiwaniach. Co istotne, zarządzenie to ogranicza się wyłącznie do ustalenia miejsca pobytu oskarżonego lub osoby podejrzanej. Innymi słowy, nie stanowi ono podstawy zatrzymania takiej osoby. Możliwe jest jednak dołączenie zarządzenia o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu (art. 278 kpk w zw. z art. 247 kpk).

Przesłanki wydania listu gończego

List gończy jest dokumentem, który w postępowaniu przygotowawczym wydaje prokurator, a w postępowaniu sądowym – sąd. Zgodnie z art. 279 § 1 kpk, wydanie listu gończego możliwe jest po spełnieniu następujących przesłanek:

1. wobec podejrzanego (oskarżonego) wydane zostało postanowienie o tymczasowym aresztowaniu;
2. podejrzany (oskarżony) ukrywa się.

Co do zasady list gończy powinien być poprzedzony zarządzeniem poszukiwań podejrzanego (oskarżonego), choć nie jest to konieczne. 

W praktyce może się zdarzyć, że nie nastąpi przesłuchanie sprawcy w charakterze podejrzanego. Artykuł 279 § 2 kpk dopuszcza w takim wypadku wydanie postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, aby następnie można było wydać postanowienie o poszukiwaniu listem gończym.

Przeczytaj również:
Czy po zgłoszeniu przestępstwa będę musiał być świadkiem w sądzie?

Treść i rozpowszechnienie listu gończego

Artykuł 280 § 1 kpk określa treść listu gończego. Zgodnie z tym przepisem podaje się w nim:

1. sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie o poszukiwaniu listem gończym;
2. dane o osobie, które mogą ułatwić jej poszukiwanie, w tym przede wszystkim jej imię i nazwisko, rysopis, znaki szczególne, miejsce zamieszkania i pracy; w miarę możliwości dołącza się także fotografię poszukiwanego;
3. informację o treści zarzutu postawionego oskarżonemu oraz o postanowieniu o jego tymczasowym aresztowaniu albo o zapadłym prawomocnym wyroku;
4. wezwanie każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego, do zawiadomienia o tym najbliższej jednostki policji, prokuratora lub sądu;
5. ostrzeżenie o odpowiedzialności karnej za ukrywanie poszukiwanego lub dopomaganie mu w ucieczce.

W liście gończym można również wyznaczyć nagrodę za ujęcie lub przyczynienie się do ujęcia poszukiwanego, a także udzielić zapewnienia o utrzymaniu tajemnicy co do osoby informującej (art. 280 § 2 kpk).

Zgodnie z art. 280 § 3 kpk, list gończy rozpowszechniany jest np. za pośrednictwem prasy, radia, telewizji i internetu. Co istotne, ich publikacja stanowi odstępstwo od ogólnych zasad dotyczących rozpowszechniania wizerunku. W przypadku tym uprawniony do ochrony wizerunku, z uwagi na interes wymiaru sprawiedliwości, traci prawo do swobodnego rozporządzania swoim wizerunkiem.

Ujęcie osoby poszukiwanej listem gończym

Zgodnie z art. 279 § 3 kpk, w razie ujęcia i zatrzymania osoby ściganej listem gończym, należy niezwłocznie doprowadzić ją do sądu, który wydał postanowienie o jego tymczasowym aresztowaniu. Natomiast w przypadku ujęcia i zatrzymania osoby ściganej więcej niż jednym listem gończym wystarczy doprowadzenie jej do jednego z sądów, które wydały postanowienia o tymczasowym aresztowaniu.

List żelazny

Jeżeli oskarżony przebywający za granicą złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub do prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy, właściwy miejscowo sąd okręgowy może wydać oskarżonemu list żelazny (art. 281 kpk). Tym samym zapewnia on podejrzanemu (oskarżonemu) pozostawanie na wolności aż do prawomocnego zakończenia postępowania. Do wydania listu żelaznego konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek:

1. podejrzany (oskarżony) musi przebywać za granicą;
2. podejrzany (oskarżony) złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy.

Wydanie listu żelaznego przez sąd ma charakter fakultatywny. Oznacza to, że samo spełnienie przesłanek z art. 281 kpk nie obliguje sądu do wydania listu żelaznego.

Wydanie listu żelaznego następuje przede wszystkim wtedy, gdy w interesie publicznym leży wyjaśnienie sprawy, a miejsce pobytu podejrzanego (oskarżonego) za granicą nie jest znane lub jest znane, lecz wydanie takiej osoby jest albo niemożliwe (np. ze względu na brak umowy ekstradycyjnej), albo też powodowałoby znaczne trudności.

Obowiązki oskarżonego wynikające z listu żelaznego

Artykuł 282 § 1 kpk stanowi o gwarancjach, jakie stwarza dla podejrzanego (oskarżonego) list żelazny, oraz o wymaganiach, które musi spełnić, aby nie doszło do jego odwołania. List żelazny chroni oskarżonego, jeżeli:

1. będzie się stawiał w oznaczonym terminie na wezwanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym – także na wezwanie prokuratora;
2. nie będzie się wydalał bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju;
3. nie będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób starał się utrudniać postępowanie karne.

Wydanie listu żelaznego gwarantuje podejrzanemu (oskarżonemu) pozostawanie na wolności aż do momentu prawomocnego zakończenia postępowania. Nie rozciąga się ono już zatem na dalsze etapy (ewentualne postępowanie kasacyjne). Oznacza to, że po uprawomocnieniu się wyroku, jeżeli nastąpi orzeczenie bezwzględnej kary pozbawienia wolności, skazanego można zatrzymać i doprowadzić do zakładu karnego w celu jej odbycia, jeśli sam nie stawi się dobrowolnie. Co istotne, w razie nieusprawiedliwionego niestawienia się oskarżonego na wezwanie lub naruszenia innych warunków wymienionych w art. 282 § 1 kpk, właściwy miejscowo sąd okręgowy orzeka o odwołaniu listu żelaznego (art. 282 § 2 kpk).