Małżeństwo międzynarodowe – jakie prawo obowiązuje?

Gdy mamy do czynienia z małżeństwem międzynarodowym, bardzo ważna jest kwestia świadomości, jakie przepisy i regulacje prawne (którego kraju) znajdą zastosowanie.

Prawo prywatne międzynarodowe

Zagadnienia wiążące się z zawarciem małżeństwa są niezwykle istotne, szczególnie jeżeli małżonkowie nie są obywatelami jednego państwa. Sprawy małżeńskie regulują przepisy art. 48-63 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe (dalej również jako „p.p.m.”), w tym m.in. kwestie:

• dotyczące materialnych i formalnych wymogów zawarcia małżeństwa (art. 48-49 p.p.m.),
• poruszające zagadnienia stosunków między małżonkami (art. 50-52 p.p.m.),
• spraw związanych z separacją i rozwodem (art. 54 p.p.m.).

Państwa członkowskie Unii Europejskiej dążyły do ujednolicenia reguł kolizyjnych w sprawach rozwodu i separacji. W 2010 roku Rada UE zaakceptowała rozporządzenie o prawie właściwym dla rozwodu i separacji nr 1259/2010. Dokument ten znalazł jednak zastosowanie tylko w niektórych państwach członkowskich (Austria, Belgia, Bułgaria, Francja, Hiszpania, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Rumunia, Słowenia, Włochy, Węgry, Malta i Łotwa). Polska nie przystąpiła do tego rozporządzenia. Stąd też nadal dla ustawienia prawa właściwego w sprawach małżeńskich należy stosować umowy dwustronne lub przepisy Prawa prywatnego międzynarodowego.

Co istotne, przepisy art. 48-50 p.p.m. stosuje się tylko wtedy, gdy małżeństwo jest zawierane (albo już zostało zawarte) po wejściu w życie Prawa prywatnego międzynarodowego.

Małżeństwa międzynarodowe

Prawo właściwe do oceny materialnych i formalnych przesłanek zawarcia małżeństwa określono w 18 dwustronnych umowach międzynarodowych. Zostały one zawarte przez Polskę m.in. z Austrią, Białorusią, Bułgarią, byłą Czechosłowacją (umowa ta zachowuje moc w stosunkach Polski z Czechami i Słowacją), Estonią, Francją, Chorwacją, Koreą Północną, Kubą czy Litwą.

Z problematyką zawarcia małżeństwa są też związane niektóre wielostronne umowy międzynarodowe. Należy tu przede wszystkim wymienić m.in. europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Konwencję w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw czy Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych.

Małżeństwo

Zgodnie z art. 18 Konstytucji RP małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Ani Prawo prywatne międzynarodowe, ani ani Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiują małżeństwa.

Próby zdefiniowania małżeństwa podejmuje się w piśmiennictwie. Według jednej z takich definicji, sformułowanych na tle polskiego prawa, małżeństwem jest trwały, ale nie nierozerwalny, monogamiczny stosunek prawny łączący mężczyznę i kobietę, którzy zgodnie z przepisami prawa dobrowolnie dokonali czynności prawnej zawarcia małżeństwa przed właściwym urzędnikiem publicznym albo duchownym kościoła albo innego związku wyznaniowego. Tym samym stali się równouprawnionymi podmiotami praw i obowiązków małżeńskich o charakterze osobistym i majątkowym w celu wspólnego pożycia oraz realizacji dobra małżonków i dobra założonej rodziny.

Przeczytaj również:
Zawarcie małżeństwa – o jakich formalnościach trzeba pamiętać?

Możność zawarcia małżeństwa

Zgodnie z art. 48 p.p.m. o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste z chwili zawarcia małżeństwa. Należy jednak pamiętać, że istnieją takie przesłanki zawarcia małżeństwa, realizujące funkcje o charakterze społecznym, moralnym i obyczajowym, które muszą być określane według prawa polskiego także wtedy, gdy obywatel polski zawiera małżeństwo za granicą. Trzeba tu wymienić przesłanki podmiotowe (kto może zawrzeć małżeństwo), wolę zawarcia małżeństwa (w tym kwestię wad oświadczenia woli) oraz brak przeszkód małżeńskich. 

O możności zawarcia małżeństwa przez obywatela polskiego (choćby był on jednocześnie obywatelem obcego państwa – art. 2 ust. 1 p.p.m.) rozstrzyga prawo polskie. Jeżeli osoba zamierzająca zawrzeć małżeństwo w Polsce jest obywatelem obcego państwa, o możności zawarcia przez nią małżeństwa w Polsce rozstrzyga jej prawo ojczyste. Będzie to prawo tego państwa, którego jest ona obywatelem. Możność zawarcia małżeństwa oznacza brak przeszkód małżeńskich według prawa ojczystego każdego z przyszłych małżonków (czyli nupturientów). Muszą również zaistnieć niektóre przesłanki warunkujące zawarcie małżeństwa. Mowa np. o różnicy płci nupturientów czy też złożeniu przez nich zgodnych oświadczeń woli.

Możemy mieć również do czynienia z wystąpieniem przeszkód małżeńskich (takich jak np. przeszkody minimalnego wieku małżeńskiego, ubezwłasnowolnienia, choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego czy przeszkody pokrewieństwa, powinowactwa, przysposobienia oraz pozostawania w związku małżeńskim). Wówczas małżeństwa nie będzie można zawrzeć w Polsce ze względu na wyłączenie zastosowania prawa obcego z powodu sprzeczności skutków jego zastosowania z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego (klauzula porządku publicznego). Również w wypadku zawarcia małżeństwa za granicą o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste z chwili zawarcia małżeństwa. Stanowi o tym art. 48 p.p.m.

Małżeństwo międzynarodowe – jakie prawo?

Zgodnie z art. 49 ust. 1 p.p.m. forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane. Jeżeli więc małżeństwo jest zawierane w Polsce, forma zawarcia małżeństwa podlega prawu polskiemu. Znajdują tu zastosowanie przede wszystkim przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Prawo o aktach stanu cywilnego.

Co, jeżeli małżeństwo zawierane jest poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej? Wówczas wystarczy zachowanie formy wymaganej przez prawo ojczyste obojga małżonków albo przez wspólne prawo miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu małżonków z chwili zawarcia małżeństwa. Stanowi o tym art. 49 ust. 2 p.p.m.

W odniesieniu do obywateli polskich zawierających małżeństwo za granicą przepis ten oznacza przede wszystkim możliwość zawarcia małżeństwa przed polskim konsulem. Zawarcie zaś małżeństwa przez obywateli polskich przed obcym urzędnikiem państwowym, a więc w lokalnej formie cywilnej, oczywiście nie jest równoznaczne z zawarciem małżeństwa przed polskim kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Nie można także uważać za równoznaczne z zawarciem małżeństwa w polskiej formie ojczystej złożenia oświadczeń przed zagranicznym duchownym. Choćby należał on do jednego z kościołów albo innych związków wyznaniowych. Upoważnienie to z natury rzeczy odnosi się tylko do kościołów albo innych związków wyznaniowych działających w Polsce.