Odpowiedzialność podatnika pozostającego w związku małżeńskim
Odpowiedzialność podatkowa powinna być rozumiana jako dopuszczalność żądania przez wierzyciela podatkowego zapłaty podatku od zobowiązanych do tego podmiotów oraz możliwość stosowania przewidzianych prawem środków zmierzających do przymusowego wyegzekwowania należnych podatków z ich majątku. Jak wygląda odpowiedzialność podatnika, który pozostaje w związku małżeńskim?
Odpowiedzialność podatnika
Zgodnie z art. 26 ustawy Ordynacja podatkowa (dalej jako „op”) podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki. Oznacza to, że podatnik odpowiada bez ograniczeń kwotowych i wyłączania z niego określonych składników. Mamy zatem do czynienia z odpowiedzialnością o charakterze osobistym nieograniczonym.
Egzekucja może być skierowana do wszystkich rzeczy i praw składających się na majątek podatnika. Obowiązują tu jednak pewne wyłączenia. Musi być bowiem zachowana kolejność zaspokajania w przypadku zbiegu tytułów wykonawczych. Nie są to jednak ograniczenia w zakresie odpowiedzialności. Wynikają one jedynie z trybu egzekucji zobowiązań podatkowych. Od odpowiedzialności osobistej należy odróżniać natomiast odpowiedzialność rzeczową, która też może ciążyć na danej osobie, np. w przypadku ustanowienia hipoteki lub zastawu skarbowego. Ponosi ona wówczas odpowiedzialność – zgodnie z obowiązującym przepisami – nawet po upływie okresu przedawnienia zobowiązania, ale ograniczoną tylko do wartości rzeczy, na której ustanowiono zabezpieczenie w tej formie.
Odpowiedzialność bez winy
Odpowiedzialność podatnika na charakter obiektywny. Zgodzić się należy z poglądem zawartym w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z 8 listopada 2018 r. (sygn. I SA/Gl 575/18), że odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe, jako świadczenia publicznoprawne, nie jest oparta na zasadzie winy. To, czy strona działa w dobrej lub złej wierze, nie może wpływać na kształt obowiązku podatkowego.
Odpowiedzialność podatnika powstaje z mocy prawa wraz z powstaniem zobowiązania, bez konieczności wydawania jakichkolwiek decyzji przez organ podatkowy. Odpowiedzialność podatnika istnieje przez cały okres, w którym ciąży na nim zobowiązanie podatkowe. Kończy się natomiast wraz z wygaśnięciem zobowiązania podatkowego, z pewnymi wyjątkami dotyczącymi przedawnienia. Odpowiedzialność ta ustaje po upływie okresu przedawnienia.
Definicja majątku
Pojęcia majątku nie zdefiniowano w polskim systemie prawa. W szerokim znaczeniu majątek rozumie się jednak jako ogół aktywów i pasywów należących do określonego podmiotu. Kodeks cywilny definiuje bardzo podobne pojęcie – mienia, przez które (art. 44 Kodeksu cywilnego) rozumie własność i inne prawa majątkowe. W nauce przyjmuje się, iż mienie stanowi majątek, w znaczeniu wąskim obejmujący wyłącznie aktywa – i to tylko prawa majątkowe, a zwłaszcza prawo własności.
Takie właśnie wąskie rozumienie majątku przyjęto w opublikowanej w 1992 r. przez OECD Modelowej Konwencji w sprawie Podatku od Dochodu i Majątku. Konwencja rozróżnia dwie kategorie majątku: nieruchomy i ruchomy. Określenie „majątek nieruchomy” każdorazowo ma być rozumiane tak, jak to jest przyjęte w prawie tego umawiającego się państwa, na którego terytorium majątek jest położony. W każdym przypadku określenie to ma obejmować mienie przynależne do majątku nieruchomego, żywy inwentarz gospodarstw rolnych i leśnych, prawa, do których mają zastosowanie przepisy prawa powszechnego dotyczące własności ziemi, prawa użytkowania majątku nieruchomego, prawa do stałych lub zmiennych świadczeń z tytułu eksploatacji lub prawa do eksploatacji złóż mineralnych, źródeł i innych zasobów naturalnych. Treść tego przepisu wskazuje, że majątek w rozumieniu konwencji stanowią wyłącznie aktywa.
Wąskie pojmowanie majątku jest mało przydatne na gruncie systemu podatkowego i odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe. Ujęcie szersze, włączające do zakresu tego pojęcia zarówno aktywa – prawa majątkowe – jak i pasywa, w lepszy sposób pozwala bowiem wyjaśnić istotę odpowiedzialności podatkowej. Wiąże się ona z reguły z dysponowaniem aktywami. Zdarza się jednak też, zwłaszcza przy odpowiedzialności innych osób niż podatnik (osoby trzecie, następcy prawni), że obejmuje i pasywa.
Przeczytaj również:
Co moje to i Twoje, czyli o ustrojach majątkowych w małżeństwie
Odpowiedzialność podatnika w związku małżeńskim
Odpowiedzialność podatnika w związku małżeńskim, zgodnie z art. 29 § 1 op, obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka. Na identycznych zasadach uregulowano odpowiedzialność podatkową płatnika i inkasenta będących w związku małżeńskim (art. 29 § 3 op). Obejmuje ona ich majątek odrębny (osobisty) oraz cały majątek wspólny ich i ich małżonków. Nie jest objęty natomiast tą odpowiedzialnością majątek odrębny (osobisty) małżonków. Przepis ten nawiązuje do zasady odpowiedzialności wyrażonej w art. 26 op. Zgodnie z nim podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające z zobowiązań podatkowych podatki, wskutek czego następuje natomiast rozciągnięcie odpowiedzialności na majątek wspólny (wyrok Wojewódzkiego Sądu Apelacyjnego w Bydgoszczy z 22 stycznia 2015 r., sygn. I SA/Bd 1155/14). Przedmiotem odpowiedzialności są podatki powstałe zarówno przed zawarciem, jak i po zawarciu związku małżeńskiego (postanowienie Sądu Najwyższego z 23 listopada 2011 r., sygn. IV CSK 71/11).
Odpowiedzialność z majątku wspólnego i majątku małżonka
Konsekwencją rozciągnięcia odpowiedzialności podatnika na majątek wspólny jego oraz małżonka jest również odpowiedzialność tego małżonka. Odpowiedzialność tę należy rozumieć jako dopuszczalność stosowania przewidzianych prawem środków przymusu zmierzających do wyegzekwowania podatków również z jego majątku, który stanowi majątek wspólny małżonków.
W wyroku Wojewódzkiego Sądu Apelacyjnego w Bydgoszczy z 22 stycznia 2015 r. (sygn. I SA/Bd 1155/14) wskazano, że małżonek de facto odpowiada majątkiem wspólnym bez ograniczeń kwotowych i bez wyłączenia z niego określonych składników. Odpowiedzialność ta powstaje z mocy prawa wraz z wystawieniem tytułu wykonawczego, bez konieczności wydawania jakichkolwiek decyzji, na małżonka podatnika. W przypadku gdy dochodzenie odpowiedzialności wiąże się z nieruchomościami, które wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków, właściwa staje się administracyjna droga egzekucji na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego. Pozwala to na prowadzenie egzekucji z majątku wspólnego – przeciwko małżonkowi dłużnika, w tym realizację uprawnień wynikających z hipoteki przymusowej. Uzasadnia to zatem potraktowanie tej drogi jako wyłączającej drogę sądową na podstawie art. 2 § 3 Kodeksu postępowania cywilnego. Warto zapoznać się z postanowieniem Sądu Najwyższego z 5 marca 2015 r., sygn. V CSK 390/14.
Skutki ograniczenia, zniesienia lub ustania wspólności majątkowej
Małżeńska wspólność majątkowa ustaje z mocy prawa w razie ustania małżeństwa, orzeczenia separacji oraz ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków. Zgodnie z art. 47 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ustawowa wspólność małżeńska może zostać w drodze umowy rozszerzona, ograniczona lub możliwe jest ustanowienie rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Może też, z ważnych powodów wykazanych przez każdego z małżonków, zostać zniesiona przez sąd.
Skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań powstałych przed dniem dokonania tych czynności. Podatnik, płatnik i inkasent ponoszą zatem odpowiedzialność z całego majątku wspólnego za zobowiązania podatkowe powstałe przed dniem zawarcia, np. umowy intercyzy. Uwaga ta odnosi się również do odpowiedzialności majątkiem wspólnym z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. Wskazano tak w wyroku Sądu Najwyższego z 22 maja 2012 r. (sygn. II UK 339/11). Odpowiedzialność ta nie dotyczy tych zobowiązań składkowych jednego z małżonków, które powstały przed zawarciem małżeństwa.
Zgodnie z art. 29 § 2 op skutki prawne ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustania wspólności majątkowej nie odnoszą się do zobowiązań podatkowych powstałych przed dniem:
- zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej;
- zniesienia wspólności majątkowej prawomocnym orzeczeniem sądu;
- ustania wspólności majątkowej w przypadku ubezwłasnowolnienia małżonka;
- uprawomocnienia się orzeczenia sądu o separacji.
W powyższych sytuacjach przedmiotem odpowiedzialności są rzeczy wchodzące do majątku wspólnego przed dniem zawarcia tej umowy lub wydania orzeczenia sądu, mimo że są już składnikiem majątku osobistego małżonka.