Instytucja potrącenia regulowana jest przepisami Kodeksu cywilnego w art. 498 – 505. Potrącenie zwane również kompensatą należy do kategorii zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania.
Polega ona na umorzeniu wierzytelności – części lub całości, bez konieczności dokonywania zapłaty (gotówkowej lub bezgotówkowej). Istotą potrącenia jest to, iż wartość jednej wierzytelności zalicza się na poczet drugiej, natomiast żaden z wierzycieli nie otrzymuje efektywnie swojego świadczenia, ale w miejsce tego zostaje zwolniony ze swojego zobowiązania do wartości wierzytelności niższej.
Kiedy można dokonać potrącenia?
Potrącenia można dokonać, jeśli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Wierzytelność jest wymagalna, gdy wierzyciel może żądać zaspokojenia swojego roszczenia, a dłużnik jest zobowiązany je spełnić; z reguły wymagalność powstaje z momentem nadejścia terminu spełnienia świadczenia. Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie został oznaczony, to zgodnie z art. 455 k.c. powinno być ono spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania zobowiązania.
Samo istnienie wzajemnych wierzytelności nie oznacza, że dochodzi automatycznie do potrącenia; musi być złożone przez którąś ze stron oświadczenie o potrąceniu. Oświadczenie o potrąceniu jest jednostronnym oświadczeniem woli złożonym drugiej stronie, które dla jego skuteczności nie wymaga zgody drugiej strony. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Tym samym skutek umorzenia wierzytelności następuje nie z dniem złożenia oświadczenia, ale z dniem kiedy potrącenie stało się możliwe (tj. co do zasady gdy obie wierzytelności stały się wymagalne), co ma znaczenie dla naliczania ewentualnych odsetek za opóźnienie.
Elementy pisma
- oznaczenie pisma;
- data i miejsce sporządzenia dokumentu;
- określenie stron;
- określenie wierzytelności przysługujących stronom (tj. umów / faktur VAT z których wynikają wzajemne zobowiązania);
- określenie wysokości obu wierzytelności oraz kwoty pozostałej po potrąceniu.
Strony
- Wierzyciel – podmiot, który jest uprawniony do egzekwowania wykonania zobowiązania;
- Dłużnik – podmiot zobowiązany do wykonania zobowiązania.
W przypadku potrącenia oba podmioty są wzajemnie względem siebie zarówno wierzycielem jak i dłużnikiem.
Forma
Przepisy kodeksu cywilnego nie zawierają szczególnych wymagań co do formy oświadczenia woli o potrąceniu. W związku z tym, oświadczenie może zostać złożone w każdy sposób, który w dostatecznym stopniu ujawnia jego treść i wolę dokonania potrącenia, a więc także ustnie. Sąd Najwyższy również stoi na stanowisku, iż oświadczenie o potrąceniu nie wymaga zachowania szczególnej formy, natomiast powinno być złożone w sposób, który w dostatecznym stopniu ujawnia jego treść – wyrok z dnia 4 lutego 2004 r., I CK 181/03, wyrok SN z dnia 20 października 2004 r., I CK 204/04, wyrok z dnia 14 lutego 2013 r., II CSK 292/12. Jednakże dla celów dowodowych zaleca się, aby oświadczenia o potrąceniu składane były w formie pisemnej.
Warto pamiętać
- Odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza potrącenia;
- Wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło;
- zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta.
Wyłączenia
NIE mogą być umorzone przez potrącenie (art. 505 k.c.):
- wierzytelności nieulegające zajęciu;
- wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
- wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
- wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Potrącenie umowne
Powołane powyżej przepisy kodeksu cywilnego i powyższy opis dotyczy tzw. potrącenia ustawowego (czyli w drodze jednostronnego oświadczenia). Należy wskazać, iż na zasadzie swobody umów istnieje także możliwość tzw. potrącenia umownego, czyli na podstawie umowy stron – przesłanki, zasady potrącenia reguluje wówczas umowa stron i z reguły modyfikuje ona przesłanki potrącenia ustawowego.
