Kim jest uchodźca? Jak uzyskać status uchodźcy?
Komisarz ONZ do spraw uchodźców poinformował, że napaść Rosji na Ukrainę zdążyła doprowadzić już do największego kryzysu uchodźczego od czasów II wojny światowej. Do samej Polski wjechało już ponad milion osób uciekających z Ukrainy przed zagrożeniami, jakie niesie wojna. Należy zaznaczyć, że pomimo niespotykanej dotąd skali nie jest to pierwszy kryzys migracyjny w XXI wieku. W świetle tych wydarzeń należy odpowiedzieć na często zadawane pytania – kim w rozumieniu prawa jest uchodźca? Jak uzyskać status uchodźcy w Polsce i jakie są konsekwencje jego nadania?
Status uchodźcy w Polsce a azyl
W terminologii międzynarodowej pojęcie azylu i statusu uchodźcy są stosowane zamiennie. Jednak w Polsce udzielenie azylu rożni się od nadania statusu uchodźcy.
Mimo, że azyl również stanowi formę ochrony udzielanej cudzoziemcom w sytuacji ich zagrożenia ma on charakter czysto polityczny. Azylu można udzielić również w ważnym interesie Rzeczypospolitej. W Polsce udzielenie azylu nie miało miejsca od bardzo dawna.
Status uchodźcy a przyznanie ochrony międzynarodowej i uzupełniającej
Obok statusu uchodźcy bardzo często omawiane są dwa dodatkowe pojęcia, czyli „ochrona międzynarodowa” i „ochrona uzupełniająca”. Aby łatwiej zrozumieć każde z nich należy utworzyć pewną hierarchiczną zależność. Zarówno status uchodźcy, jak i ochrona uzupełniająca stanowią odmiany ochrony międzynarodowej. Innymi słowy, ochrona międzynarodowa mieści w swoim pojęciu zarówno status uchodźcy, jak i ochronę uzupełniającą.
Ochrona uzupełniająca przeznaczona jest dla osób, które nie otrzymały statusu uchodźcy, jednak wobec których zachodzą przesłanki udzielenia ochrony. Ochronę uzupełniającą przyznaje się w sytuacji, kiedy powrót do kraju pochodzenia może narazić osobę na rzeczywiste ryzyko doznania poważnej krzywdy.
Status uchodźcy w prawie – historia
Zazwyczaj uchodźcy opuszczają kraj swojego pochodzenia z obawy o życie swoje i bliskich. Źródłem tych obaw mogą być nie tylko konflikty zbrojne, ale też prześladowanie, kataklizmy naturalne lub inne dramatyczne wydarzenia, które mają wpływ na porządek społeczny. Im większy jest obszar, na którym występuje poważne zagrożenie, tym bardziej prawdopodobna jest masowa migracja ludności, która może doprowadzić do sytuacji kryzysowej. Nie powinno więc dziwić, że konflikt zbrojny o globalnym zasięgu, jakim była II Wojna Światowa, doprowadził do gigantycznego kryzysu uchodźczego.
Kryzys ten zapoczątkował rozważania środowiska międzynarodowego na temat konieczności wprowadzenia uniwersalnych przepisów, regulujących status prawny uchodźców oraz instytucji gwarantujących opiekę ludziom uciekającym ze swoich krajów.
W 1949 roku powołano nowy urząd Organizacji Narodów Zjednoczonych – Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR, czyli United Nations High Commissioner for Refugees), a 28 lipca 1951 r. sporządzono w Genewie „Konwencję dotyczącą statusu uchodźców” (w dalszej treści: „Konwencja”), która obowiązuje po dziś dzień.
Kim jest uchodźca? Status uchodźcy w przepisach prawa międzynarodowego
Aby lepiej zrozumieć omawiane zagadnienie, należy więc pochylić się nad przepisami Konwencji, która już w art. 1 zawiera legalną definicję uchodźcy. Zgodnie z jego treścią, uchodźca to osoba, która „w rezultacie wydarzeń, które nastąpiły (…) oraz w wyniku uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu poglądów politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, oraz nie może lub nie chce z powodu tych obaw skorzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń poza państwem swojego stałego zamieszkania, nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa”.
Zgodnie zaś ze Wspólnym Stanowiskiem Rady Unii Europejskiej z dnia 4 marca 1996 r. w sprawie jednolitego stosowania definicji pojęcia „uchodźca” (96/196/WSiSW) (w dalszej treści: „Stanowisko Rady”) w art. 1 Konwencji (…) uznaje się, że „ustalenie statusu uchodźcy opiera się na kryteriach, zgodnie z którymi właściwe władze krajowe podejmują decyzję o przyznaniu ubiegającemu się o azyl ochrony przewidzianej Konwencją genewską”.
Należy zaznaczyć, że powyższe nie wpływa na warunki, na jakich Państwo Członkowskie może, zgodnie z jego prawem krajowym, zezwolić danej osobie na pobyt na jego terytorium, jeżeli jej bezpieczeństwo lub jej nietykalność cielesna byłyby zagrożone w przypadku powrotu do swojego kraju z powodu okoliczności nieobjętych Konwencją genewską, ale które stanowiłyby przeciwwskazania do odesłania jej do jej kraju pochodzenia.
Uchodźcy w polskim prawie
Po wojnie Polska została zobowiązana do udzielania azylu komunistom z innych państw. Art. 88 Konstytucji PRL stanowił, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa udziela azylu obywatelom państw obcych, prześladowanym za obronę interesów mas pracujących, walkę o postęp społeczny, działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”.
Konwencja została ratyfikowana w Polsce dopiero po uwolnieniu jej spod wpływu ZSRR, Zgodnie z Oświadczeniem Rządowym z dnia 26 listopada 1991 r. w sprawie przystąpienia do Konwencji, na terenie Polski obowiązują przepisy międzynarodowe.
Na terenie Rzeczpospolitej Polskiej najważniejszym aktem prawnym jest Konstytucja. Zgodnie zaś z jej art. 56 ust. 2 cudzoziemcy uciekający przed prześladowaniem mogą ubiegać się o przyznanie statusu uchodźcy. Konstytucja odsyła do ustaw oraz do Konwencji genewskiej, które regulują procedurę przyznawania ochrony. Można więc powiedzieć, że Konwencja stała się „częścią” Konstytucji.
Ponadto ważnymi aktami prawnymi uchwalonymi w Polsce i dotyczącymi statusu uchodźcy są:
- Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (w dalszej treści: „Ustawa”);
- Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach;
- Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 lutego 2016 r. w sprawie wysokości pomocy dla cudzoziemców ubiegających się o udzielenie ochrony międzynarodowej.
Jak uzyskać status uchodźcy w Polsce – opis procedury
Po przekroczeniu granicy Polski, uchodźca powinien zwrócić się do Straży Granicznej (w dalszej treści: „SG”). Jest ona swoistym łącznikiem z Szefem Urzędu ds. Cudzoziemców. Funkcjonariusze SG pomogą uchodźcy przejść przez procedurę legalizacji jego pobytu w Polsce. W pierwszej kolejności wskażą zainteresowanemu odpowiedni wniosek, który należy wypełnić, a następnie złożyć za ich pośrednictwem. Co istotne, wniosek o nadanie statusu uchodźcy można złożyć nie tylko w swoim imieniu, ale również najbliższych członków rodziny.
Warto wspomnieć, że taki wniosek mogą złożyć również osoby, które przebywają na terenie Polski od dłuższego czasu.
Wniosek o nadanie statusu uchodźcy
Do najważniejszych informacji, które należy wpisać we wniosku należą:
- imię i nazwisko uchodźcy;
- ostatnie miejsce zamieszkania uchodźcy;
- miejsce ostatnio podjętej pracy przez uchodźcę;
- informacja o odbyciu służby wojskowej przez uchodźcę;
- języki, którymi posługuje się uchodźca;
- informacja, w jakim języku uchodźca chce się porozumiewać celem uzyskania ochrony;
- informacje na temat stanu zdrowia uchodźcy;
- informacje o opuszczaniu kraju przez uchodźcę w czasie ostatnich pięciu lat;
- powodu opuszczenia ojczystego kraju przez uchodźcę.
Jeżeli jest to możliwe, uchodźca powinien załączyć do wniosku aktualne fotografie.
Uchodźca musi więc podać we wniosku wszystkie podstawowe informacje na temat swojej osoby oraz wykazać grożące mu niebezpieczeństwo. We wniosku uchodźca może przedstawiać dowody w dowolnej formie. Funkcjonariusze SG przeprowadzają także z uchodźcą wstępną rozmowę, podczas której sprawdzają jego tożsamość oraz powód opuszczenia kraju pochodzenia. Taka rozmowa odbywa się w języku zrozumiałym dla obydwu stron. SG ma obowiązek zapewnić uchodźcy tłumacza.
Ośrodek dla uchodźców i ośrodek recepcyjny
Po sporządzeniu wniosku SG skieruje uchodźcę do ośrodka recepcyjnego. Tam cudzoziemiec otrzyma niezbędną pomoc, przejdzie badania lekarskie, a także zwróci się o pomoc socjalną. Na tym etapie uchodźca może wystąpić także o tzw. połączenie z rodziną. Jest to możliwe w przypadku, gdy w Polsce zamieszkuje już jego członek rodziny. Na terenie Polski funkcjonują dwa ośrodki recepcyjne, tj. w Podkowie Leśnej – Dębaku pod Warszawą i w Białej Podlaskiej nieopodal granicy z Białorusią.
W dalszej kolejności uchodźca będzie skierowany do otwartego ośrodka dla cudzoziemców. Na terenie Polski działa 12 takich ośrodków. Osoby przebywające w ośrodku mogą liczyć na zakwaterowanie, wyżywienie, naukę języka polskiego i jednorazową pomoc finansową.
Uchodźca ma możliwość zrezygnowania z wyżej opisanego ośrodka i może przebywać poza nim. Rezygnacja wiąże się z otrzymaniem jednorazowego wsparcia finansowego, za które cudzoziemiec musi opłacić sobie miejsce zamieszkania, wyżywienie czy naukę języka polskiego. Bez dodatkowego wsparcia finansowego (np. własnych oszczędności) jest to praktycznie niemożliwe. Tym bardziej, że osoba ubiegająca się o nadanie statusu uchodźcy może podjąć pracę jedynie po uzyskaniu zezwolenia.
Wykonywanie pracy przez osobę ubiegającą się o status uchodźcy
Procedura uzyskania zezwolenia na pracę dla cudzoziemca wiąże się z koniecznością złożenia odpowiedniego wniosku przez pracodawcę. Z tego powodu uchodźcom może być trudno o znalezienie legalnego zatrudnienia. Procedura wydania zezwolenia na pracę może trwać miesiąc (30 dni) od dnia złożenia kompletnego i poprawnego formalnie wniosku. W szczególnie skomplikowanych przypadkach termin ten może być wydłużony do 2 miesięcy.
Zgodnie z art. 35 Ustawy cudzoziemcy, których sprawa dotycząca udzielenia ochrony międzynarodowej nie została załatwiona w terminie 6 miesięcy od dnia złożenia wniosku mogą złożyć wniosek, na który Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców wydaje zaświadczenie, które wraz z tymczasowym zaświadczeniem tożsamości cudzoziemca uprawnia tę osobę do wykonywania pracy na terytorium Polski bez zezwolenia na pracę. Zaświadczenie to jest ważne do dnia, w którym decyzja w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej stanie się ostateczna. Dodatkowo przekroczenie terminu 6 miesięcy nie może wynikać z winy cudzoziemca.
Jak długo trwa procedura przyznawania ochrony?
Niezależnie od wyboru, procedura przyznania ochrony międzynarodowej powinna trwać około 6 miesięcy. W wyjątkowych przypadkach czas ten może zostać wydłużony do 15 miesięcy. Z drugiej strony, wnioski mogą być rozpatrywane są w trybie przyspieszonym – 30 dni.
Wymienione terminy mogą ulec wydłużeniu. W przypadku większego obłożenia funkcjonariuszy i urzędników czas oczekiwania na decyzję wydłuża się nawet dwukrotnie. Według badań Najwyższej Izby Kontroli średni czas oczekiwania na wydanie decyzji, to aż 14 miesięcy. W tym czasie uchodźca otrzymuje TZTC – specjalny dokument uprawniający do przebywania na terenie Polski.
Zakaz wyjazdu z Polski na czas trwania procedury
Zgodnie z prawem Unii Europejskiej, uchodźca nie może przekraczać granicy Polski i pojechać w głąb Unii Europejskiej aż do zakończenia postępowania. Jest to bardzo istotna informacja dla wielu osób, które rozważają złożenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w Polsce.
Rozpoczęcie procedury wiąże się z koniecznością rezygnacji z wyjazdu na zachód, przynajmniej do momentu jej zakończenia. Każdy dokument podróży (np. paszport), jaki posiada uchodźca należy złożyć do depozytu Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców.
Decyzja o przyznaniu statusu uchodźcy
Decyzję o przyznaniu statusu uchodźcy lub o udzieleniu ochrony uzupełniającej podejmuje Szef Urzędu ds. Cudzoziemców. Jeżeli cudzoziemcowi został nadany status uchodźcy oznacza to, że uzyskał on prawo pobytu w Polsce.
Cudzoziemiec ubiegający się o status uchodźcy może również otrzymać decyzję o:
- odmowie nadania statusu uchodźcy i ochrony uzupełniającej,
- uznaniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej za niedopuszczalny,
- umorzeniu postępowania w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej,
- pozbawieniu statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej.
W wyżej wymienionych przypadkach cudzoziemiec jest zobowiązany opuścić terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie 30 dni od dnia, w którym decyzja stanie się ostateczna, lub też od dnia, w którym decyzję tę w wyniku złożonego odwołania wyda Rada do Spraw Uchodźców.
Cudzoziemiec ma prawo złożyć w tym terminie wniosek o udzielenie pomocy w dobrowolnym powrocie. Jeśli nie złoży tego wniosku i pozostanie na terytorium RP pomimo upływu terminu, zostanie wydana wobec niego decyzja o zobowiązaniu do powrotu oraz zakaz wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub całego obszaru Schengen na okres nie krótszy niż 6 miesięcy.
Możliwość odwołania się od decyzji Szefa Urzędu ds. Cudzoziemców
Od decyzji Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców można się odwołać. Odwołanie składa się do Rady do Spraw Uchodźców za pośrednictwem Urzędu do Spraw Cudzoziemców w terminie 14 dni od daty doręczenia lub ogłoszenia decyzji. Rada wydaje decyzje w trzyosobowych składach orzekających.
W przypadku odmowy z uwagi na oczywistą bezzasadność wniosku, termin na złożenie odwołania wynosi jedynie 5 dni, a Rada wydaje decyzje w składzie jednoosobowym.
Odmowa nadania statusu uchodźcy – procedura sądowa
W przypadku odmowy cudzoziemcowi przysługuje prawo do złożenia skargi do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Termin do wniesienia takiej skargi wynosi 30 dni od daty doręczenia postanowienia Rady. Należy zaznaczyć, że zgonie z postanowieniem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 kwietnia 2015 r., (sygn. akt II OZ 218/15) cudzoziemiec nie może zostać wydalony przed rozpoznaniem jego skargi na decyzję o odmowie nadania statusu uchodźcy, odmowie udzielenia ochrony uzupełniającej i odmowie udzielenia zgody na pobyt tolerowany.
Jak długo uchodźca może pozostać w Polsce?
Sam tytuł pobytowy jest bezterminowy, jednak termin wiąże się z okresem ważności wydawanych dokumentów.
Po uzyskaniu statusu uchodźcy, osoba zainteresowana będzie mogła odebrać kartę pobytu. Dokument ten potwierdza tożsamość i legalny pobyt cudzoziemca w Polsce. Karta wydawana jest na 3 lata (w przypadku nadania statusu uchodźcy).
Indywidualny program integracyjny
Uchodźca może złożyć wniosek o udzielenie indywidualnego programu integracyjnego. Program ten trwa 12 miesięcy. Jego celem jest usamodzielnienie cudzoziemca (szczególnie pod względem ekonomicznym), nauczenie go języka polskiego i zintegrował ze społeczeństwem lokalnym. Program ten tworzy prawa i obowiązki zarówno po stronie cudzoziemca, jak i pracownika socjalnego.