Czynnik decydujący o wejściu przedmiotu nabycia do majątku odrębnego lub wspólnego małżonków
W doktrynie można spotkać trzy dominujące poglądy dotyczące tego, co decyduje o wejściu przedmiotu nabycia do majątku odrębnego lub wspólnego.
Jedną z teorii, popartą orzecznictwem Sądu Najwyższego jest teoria, iż o wejściu do majątku odrębnego lub wspólnego decydować winna wielkość zaangażowanego majątku. Jeżeli więc przeważa i to znacznie wartość majątku odrębnego, to przedmiot nabycia nie wchodzi, jak się twierdzi w odosobnionych poglądach do każdego z majątków (wspólnego i odrębnego) w częściach ułamkowych proporcjonalnie do zaangażowanych środków. Powinien stanowić składnik majątku odrębnego z obowiązkiem rozliczenia się wobec współmałżonka z wartości zaangażowanego majątku wspólnego (art. 45 k.r.o.).
Umowa zamiany za zgodą małżonki
W przedmiotowej sprawie pozwany nabył własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego. W 1984 r. zawarł związek małżeński z powódką. Następnie, mając jej zgodę, w 1993 r. dokonał zamiany lokalu na inny lokal mieszkalny. Dotychczasowemu właścicielowi uiszczona została dopłata, pochodząca z majątku wspólnego. Na zawarcie umowy zamiany pozwany otrzymał zgodę Spółdzielni Mieszkaniowej, w której zasobach znajdowało się nowe mieszkanie. Otrzymał też stosowny przydział ze wskazaniem na prawo do zamieszkania w tym lokalu także powódki. W 2006 r. małżonkowie zawarli umowę o rozdzielności majątkowej. Nie został przeprowadzony podział majątku wspólnego. Dnia 17 czerwca 2013 r. pozwany zawarł umowę darowizny spółdzielczego prawa do posiadanego lokalu wraz z wkładem budowlanym na rzecz pozwanej. Oświadczył, że zbywane prawo stanowi jego majątek osobisty.
Sąd pierwszej instancji uznał, że w sprawie nie ma zastosowania art. 215 § 2 Prawa spółdzielczego, lecz ogólne uregulowanie zawarte w art. 32 i 33 k.r.op., a więc nabycie lokalu mieszkalnego w wyniku dokonanej zamiany nastąpiło do majątku wspólnego małżonków, gdyż nabycie to nie nastąpiło wyłącznie ze środków pochodzących z majątku odrębnego, lecz także z majątku wspólnego, który stanowiła dopłata do wartości mieszkania nabywanego drogą zamiany. W tej sytuacji do zbycia tego mieszkania konieczna była zgoda drugiego małżonka (art. 37 § 1 pkt 2 k.r.op. w ówczesnym brzmieniu), a takiej zgody powódka nie udzieliła, więc umowa darowizny okazała się bezwzględnie nieważna.
Wyrok Sądu Apelacyjnego
W wyniku rozpoznania apelacji pozwanych od wyroku Sądu Okręgowego, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 grudnia 2014 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo, orzekając również o kosztach postępowania. Aprobując ocenę prawną Sądu pierwszej instancji co do mających zastosowanie w sprawie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nie podzielił stanowiska prowadzącego do uwzględnienia powództwa ze względu na opowiedzenie się za koncepcją zaliczenia przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego lub odrębnego w razie surogacji, zależnie od tego, z którego majątku pochodzi podstawowa część środków.
W rozpoznawanej sprawie przeważająca (podstawowa) część środków finansowych pochodziła z majątku odrębnego pozwanego (250 mln złotych przed denominacją wobec 170 mln złotych przed denominacją z tytułu dopłaty do tego mieszkania z majątku wspólnego), a ponadto w umowie zamiany mieszkań z 1993 r. znajduje się oświadczenie powódki o odrębnym majątku pozwanego i o tym, że nabywane mieszkanie drogą zamiany wejść ma do jego majątku odrębnego. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny uznał, że powództwo nie zasługuje na uwzględnienie.
Skarga kasacyjna powódki
Powódka złożyła skargę kasacyjną. Skarżąca wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania; ewentualnie o oddalenie apelacji, wraz z zasądzeniem kosztów postępowania.
W odpowiedzi pozwani wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów postępowania.
Zdaniem Sądu Najwyższego, w sprawie niesporne były podstawowe elementy stanu faktycznego odnośnie do podejmowanych czynności dotyczących lokalu mieszkalnego nabytego przez pozwanego, następnie zamienionego na inny lokal i w końcu darowanego pozwanej.
Z ustaleń w dotychczasowym toku postępowania, które wiążą Sąd Najwyższy (art. 398(13) § 2 k.p.c.) wynika, że nabycie pierwszego lokalu mieszkalnego jako własnościowego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej nastąpiło przez pozwanego w 1977 r. A więc na siedem lat przed zawarciem związku małżeńskiego z powódką. Prawo to znalazło się więc w majątku osobistym pozwanego. Dziewięć lat później, po bezskutecznym ubieganiu się o przydział większego lokalu od spółdzielni mieszkaniowej, pozwany za zgodą powódki (żony) zawarł z osobą fizyczną umowę zamiany posiadanego lokalu na większy lokal w sąsiedztwie wraz z wkładem budowlanym na warunkach własnościowego prawa do lokalu, przy czym ze względu na różnicę wartości zamienianych praw pozwany za zgodą powódki uiścił zamieniającemu się dopłatę ze środków pochodzących z majątku wspólnego małżonków.
Zasada surogacji rzeczowej
Kwestie te zostały ustalone, zwłaszcza na podstawie dokumentu umowy zamiany z 1993 r. Wejście do majątku odrębnego pozwanego uzyskanego prawa w wyniku zamiany jest wynikiem zastosowania zasady surogacji rzeczowej. To nie wydaje się, aby w ówczesnym czasie budziło wątpliwości. Zastosowanie surogacji rzeczowej jest, zdaniem orzecznictwa możliwe w stosunkach majątkowych małżeńskich, jeżeli nabyty przedmiot stanowić będzie ekonomiczny odpowiednik przedmiotu należącego do majątku osobistego nabywcy, którego ten w związku z zawarciem umowy się wyzbył; stanowisko takie było już wyrażane na gruncie poprzednich przepisów prawa rodzinnego i pozostaje aktualne.
Podnoszenie w skardze kasacyjnej problemu rozstrzygnięcia sprawy przez Sąd drugiej instancji bez szczegółowego ustalenia brzmienia umowy zamiany, wobec dostępności w aktach tej umowy i wiedzy co do jej treści jest niezasadne, gdyż wskazane ustalenia wyraźnie z niej wynikają. Należy mieć na uwadze realia czasu dokonywania tych czynności, a więc zarówno ówczesnych uprawnień spółdzielni mieszkaniowej, nawet wobec posiadacza mieszkania na warunkach własnościowych, jednakże o charakterze prawa rzeczowego ograniczonego i własności spółdzielni, jej prawa i konieczności dokonywania przydziału lokalu, a także weryfikowania określonych uprawnień i przywilejów niektórych kategorii osób, np. do dodatkowej powierzchni mieszkalnej z tytułu wykonywanego zawodu.
Wejście do majątku odrębnego
Nie ma to jednak żadnego wpływu na ocenę sytuacji prawnej, jaka powstała w wyniku zamiany prawa własnościowego do lokalu mieszkalnego będącego składnikiem majątku odrębnego pozwanego na takie samo prawo do innego lokalu. W szczególności jest tak wtedy, gdy z umowy zamiany nie wynika, aby wolą małżonków było wejście tego prawa do majątku wspólnego, a wręcz przeciwnie, współmałżonek potwierdza nabycie prawa do majątku odrębnego drugiego małżonka, co powódka uczyniła. Wszelkie zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące naruszenia w związku z dotychczasowymi ustaleniami stanu faktycznego, a także nieprzeprowadzenia odpowiednich dowodów, z których ma wynikać naruszenie wskazanych w skardze przepisów k.r.op. we wcześniejszym i obecnym brzmieniu oraz przepisów postępowania cywilnego nie mogą zostać uwzględnione. W podstawowej warstwie zarzuty te nie mają związku ze stroną prawną rozstrzygnięcia. Kwestionują ustalenia faktyczne pozostające poza podstawami skargi kasacyjnej (art. 398(3) § 3 k.p.c.).
Zasadniczą kwestią jest wpływ dopłaty dokonanej z majątku wspólnego do wartości prawa do lokalu mieszkalnego, nabywanego w wyniku zamiany. Z dwóch koncepcji, jakie mogą znaleźć zastosowanie w wypadku nabycia prawa ze środków pochodzących z majątku odrębnego oraz częściowo z majątku wspólnego, opowiedzieć się należy za poglądem obecnie dominującym w doktrynie i orzecznictwie, a mianowicie, że o wejściu do majątku odrębnego lub wspólnego decydować winna wielkość zaangażowanego majątku. Jeżeli więc przeważa i to znacznie wartość majątku odrębnego,.to przedmiot nabycia nie wchodzi,.jak się twierdzi w odosobnionych poglądach do każdego z majątków (wspólnego i odrębnego) w częściach ułamkowych proporcjonalnie do zaangażowanych środków,.lecz powinien stanowić składnik majątku odrębnego z obowiązkiem rozliczenia się wobec współmałżonka z wartości zaangażowanego majątku wspólnego (art. 45 k.r.op.). Stanowisko takie przeważa, znajdując wyraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Argumenty za wejściem do majątku osobistego
Z ustaleń w rozpoznawanej sprawie wynika, że w blisko 70% spłata wyższej wartości lokalu mieszkalnego, na który swoje prawo zamienił pozwany pochodziła z jego majątku odrębnego. Reszta pochodziła z z majątku wspólnego, a więc i należąca do niego. Zatem przewaga wartości prawa nabytego przez pozwanego drogą surogacji do jego majątku osobistego była znaczna. Za wejściem do majątku osobistego pozwanego przemawiała też wola powódki, znajdująca się w § 4 umowy zamiany. Można więc stwierdzić, że wolą obojga małżonków było, w chwili podejmowania decyzji, zaliczenie nabywanego drogą zamiany własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego do majątku osobistego (odrębnego) pozwanego.
W takiej sytuacji, gdy ponadto w 2006 r. małżonkowie zawarli umowę ustanawiającą między nimi rozdzielność majątkową nie było w ogóle potrzebne uzyskiwanie przez pozwanego w 2013 r. zgody żony (powódki) na dokonanie na rzecz pozwanej darowizny, należącego tylko do pozwanego prawa do lokalu mieszkalnego. Wyzbycie się przedmiotu majątku osobistego przez pozwanego w drodze darowizny nie narusza uprawnień powódki wynikających z podziału majątku wspólnego. W dalszym ciągu przysługuje jej roszczenie o rozliczenie z majątku wspólnego stron, jako nakładu na majątek odrębny (osobisty) pozwanego.
Nie można zgodzić się ze skarżącym, że umowa darowizny naruszyła wskazane w skardze przepisy dotyczące stosunków majątkowych między małżonkami,.co skutkować by miało nieważnością tej umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2016 r., IV CSK 385/15