Zakaz reformationis in peius w procesie cywilnym

Zakaz wydania przez sąd odwoławczy orzeczenia mniej korzystnego niż zaskarżony wyrok określany jest w literaturze prawniczej powszechnie jako zakaz reformationis in peius. Z czym wiąże się naruszenie zakazu reformationis in peius w procesie cywilnym?

Zakaz wydania orzeczenia mniej korzystnego

Zgodnie z art. 384 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm., dalej również jako „k.p.c.”) sąd nie może uchylić lub zmienić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej apelację. Chyba że strona przeciwna również wniosła apelację. Zakaz wydania przez sąd odwoławczy orzeczenia mniej korzystnego niż zaskarżony wyrok ogranicza sąd odwoławczy przy orzekaniu.

Zakaz reformationis in peius ma doniosłe znaczenie dla skarżącego. Stwarza bowiem gwarancję procesową, że wywiedziona przez niego apelacja od wyroku nie pociągnie za sobą niekorzystnego z jego punktu widzenia rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji. Naruszenie tej gwarancji czyni zaskarżony wyrok wadliwym. Może również doprowadzić do jego uchylenia z przekazaniem sprawy sądowi odwoławczemu do ponownego rozpoznania. Wskazuje na to wyrok Sądu Najwyższego z 15 lutego 2018 r. (sygn. I CSK 341/17).

Konsekwencją funkcjonowania zakazu reformationis in peius jest to, że jeśli wyrok sądu apelacyjnego nie może być korzystniejszy dla apelującego niż zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji, to apelację należy oddalić. Takie stanowisko zostało wyrażone w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 12 października 2017 r. (sygn. I ACa 332/17).

Przeczytaj również: Zakaz reformationis in peius w postępowaniu karnym

Zakaz reformationis in peius w procesie cywilnym – zakaz bezwzględny?

Artykuł 384 k.p.c. stanowi swego rodzaju „zabezpieczenie” dla strony inicjującej postępowanie odwoławcze, iż wyrok sądu drugiej instancji nie okaże się dla niej mniej korzystny od zaskarżonego orzeczenia. Chyba że jej przeciwnik również wniesie apelację. Zatem jeśli apelację wnosi tylko jedna strona procesu, to ma ona w świetle art. 384 k.p.c. „pewność”, że sąd nie może wydać orzeczenia bardziej dla niej niekorzystnego niż to, które decyduje się zaskarżyć.

Przykładowo, jeśli w sprawie o zapłatę powód dochodził 100.000 zł, a sąd pierwszej instancji przyznał mu 80.000 zł i oddalił powództwo w pozostałym zakresie, to powód, żądając w apelacji zmiany zaskarżonego wyroku i zasądzenia na jego rzecz dalszych 20.000 zł, może mieć pewność, że jeśli pozwany nie będzie kwestionował wyroku, to sąd odwoławczy nie orzeknie o tym, iż jego powództwo było niezasadne lub było zasadne, ale w zakresie mniejszym, niż przyjął to sąd pierwszej instancji.

Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 26 stycznia 2017 r. (sygn. III PK 58/16), zakaz pogarszania sytuacji skarżącego nie istnieje tylko wówczas, gdy strona przeciwna także zaskarżyła wyrok sądu pierwszej instancji. Chodzi tu bowiem o skuteczne wywiedzenie apelacji. Co zatem, jeśli obie strony złożą apelacje, ale jedna z nich z przyczyn formalnych zostanie odrzucona? W takiej sytuacji sąd nada bieg tylko jednej z nich. Natomiast apelujący w takim przypadku będzie objęty „gwarancją” z art. 384 k.p.c.

Orzeczenie sądu II instancji

Powyższa zasada nie oznacza jednak, że wniesienie apelacji przez stronę w warunkach obowiązywania zakazu reformationis in peius powoduje, że sąd może jedynie albo ją oddalić, albo uwzględnić, zmieniając wyrok na korzyść skarżącego. Sąd odwoławczy ma bowiem obowiązek uchylić wyrok. Musi znieść postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością. Następie sprawa trafia do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji, jeśli zaistniały okoliczności, o których mowa w art. 379 k.p.c. (nieważność postępowania).

Sąd odwoławczy może również uchylić wyrok sądu pierwszej instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania, jeżeli sąd ten nie rozpoznał istoty sprawy lub konieczne jest przeprowadzenie postępowania dowodowego w całości. W przypadku uchylenia zaskarżonego wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania zakaz reformationis in peius rozciąga się również na ponownie prowadzone postępowanie pierwszoinstancyjne. 

Skutkiem powyższego jest to, że sąd ponownie rozpoznający sprawę musi orzec z uwzględnieniem przedmiotu procesu określonego w orzeczeniu sądu drugiej instancji. W rezultacie pierwotny (uchylony) wyrok sądu pierwszej instancji stwarza granice, w których może dojść do ponownego rozpoznania sprawy w sytuacji jego zaskarżenia tylko przez jedną stronę. W tych granicach sąd pierwszej instancji ponownie rozpoznający sprawę związany jest wynikającym z art. 384 k.p.c. zakazem reformationis in peius oraz oceną prawną wyrażoną w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji (art. 386 § 6 k.p.c.; wyrok Sądu Najwyższego z 28 stycznia 2015 r., sygn. I PK 163/14).

Naruszenie zakazu reformationis in peius w procesie cywilnym

Zgodnie z poglądami prezentowanymi w doktrynie* do naruszenia zakazu reformationis in peius może dojść tylko przez orzekanie sądu drugiej instancji co do istoty sprawy. Sąd drugiej instancji nie jest więc skrępowany tym zakazem, jeżeli zmieniając zaskarżony wyrok, wydaje orzeczenie o charakterze procesowym, np. odrzuca pozew lub umarza postępowanie w sprawie. Nie stanowi także naruszenia tego zakazu. Nie prowadzi bowiem do pogorszenia sytuacji procesowej. Wręcz przeciwnie, następuje uwzględnienie przez sąd drugiej instancji z urzędu nieważności postępowania i w konsekwencji uchylenie zaskarżonego wyroku oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Należy podkreślić, że zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 9 sierpnia 2019 r. (sygn. II CSK 353/18) zakaz uchylenia lub zmiany wyroku na niekorzyść skarżącego w wypadku, gdy druga strona nie wniosła apelacji, oznacza, że sytuacja prawna skarżącego po uchyleniu lub zmianie wyroku nie może być gorsza (mniej korzystna) dla niego, niż była przed tym uchyleniem lub tą zmianą. Punktem odniesienia dla oceny, czy doszło do uchylenia lub zmiany wyroku na niekorzyść skarżącego, są skutki prawne wyroku.

* zob. P. Pogonowski, Zakaz reformationis in peius w postępowaniu cywilnym, 2004, s. 101 i n.; A. Góra-Błaszczykowska, Apelacja. Zażaleni Komentarz, 2005, s. 115