Zwyczajne środki zaskarżenia w postępowaniu cywilnym

Każdy obywatel ma konstytucyjnie zagwarantowane prawo do sądu. Jednym z jego elementów jest zasada dwuinstancyjności postępowania. Dzięki niej osoba występująca przed organami wymiaru sprawiedliwości ma szansę na co najmniej dwukrotne rozpatrzenie własnej sprawy. Pozwala to wyeliminować ewentualne błędy jednego ze składów sędziowskich i daje możliwość ponownego zaprezentowania procesowej argumentacji. Jak dokładnie wygląda możliwość zaskarżania orzeczeń w postępowaniu cywilnym?

Rodzaje orzeczeń

Aby wiedzieć z jakiego środka zaskarżenia można w danym przypadku skorzystać, najpierw trzeba poznać możliwe rozstrzygnięcia sądów I instancji. Od tego będzie zależał rodzaj odwołania przysługującego stronie – zażalenie, apelacja, sprzeciw, zarzuty. Polski kodeks postępowania cywilnego zna następujące rodzaje orzeczeń:

• wyrok (w tym zaoczny),
• nakaz zapłaty (w postępowaniu nakazowym i upominawczym),
• postanowienie co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym,
• postanowienie innego rodzaju,
• zarządzenie sędziego albo przewodniczącego (istnieje spór co do możliwości określenia tego rodzaju rozstrzygnięcia mianem orzeczenia),
• postanowienie referendarza sądowego,
• wpis w postępowaniu wieczystoksięgowym (specjalny rodzaj postanowienia co do istoty sprawy).

Apelacja

Apelacja w postępowaniu cywilnym przysługuje od orzeczeń merytorycznych sądów I instancji. Z tego środka zaskarżenia skorzystamy w przypadku najbardziej typowych spraw o zapłatę, wydanie rzeczy, ustalenie prawa czy ukształtowanie stosunku prawnego. Chodzi tutaj o wszystkie postępowania o charakterze spornym, prowadzone w trybie procesowym. Wszystkie, które kończą się wyrokiem. Od tej zasady jest jeden wyjątek – wyrok zaoczny może być przez pozwanego zaskarżony wyłącznie w formie sprzeciwu (powodowi przysługuje apelacja).

Drugim rodzajem orzeczeń, od których przysługuje apelacja, jest postanowienie rozstrzygające sprawę co do istoty. Chodzi tutaj o kończące sprawę orzeczenia w postępowaniu nieprocesowym. W tym trybie rozpatrywane są kwestie związane z nabyciem spadku, ubezwłasnowolnieniem, uznaniem ojcostwa czy przysposobieniem. Chodzi tutaj o wszystkie sprawy, które wszczynane są na podstawie wniosku (a nie pozwu, tak jak w trybie procesowym).

Apelacja przysługuje także od szczególnego rodzaju postanowienia – wpisu w postępowaniu wieczystoksięgowym. Kategoria ta wyróżniana jest tylko ze względów technicznych, w związku z rodzajem sformułowania użytego w ustawie. Tak naprawdę jest to typowe postanowienie wydawane w postępowaniu nieprocesowym.

Apelacja – kwestie formalne

Tego rodzaju środek zaskarżenia ma charakter dość sformalizowany. Popełnienie błędów przy formułowaniu apelacji może skończyć się jej odrzuceniem. Dlatego należy pamiętać o następujących kwestiach formalnych:

• apelację składa się do sądu wyższego rzędu (sądu okręgowego w przypadku wyroków sądu rejonowego albo do sądu apelacyjnego w przypadku wyroków sądu okręgowego), ale za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone rozstrzygnięcie – pismo należy więc zaadresować do sądu I instancji.

Przykład:

Sąd Okręgowy w Warszawie

I Wydział Cywilny Odwoławczy

za pośrednictwem

Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie

I Wydział Cywilny

Marszałkowska 82, 00-517 Warszawa

• apelację należy wysłać pocztą albo złożyć osobiście w terminie dwóch tygodni od otrzymania wyroku z uzasadnieniem – wniosek o uzasadnienie trzeba bezwzględnie złożyć w terminie 7 dni od dnia ogłoszenia uzasadnienia,
• apelację należy opłacić zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych – najczęściej będzie to 5% wartość przedmiotu zaskarżenia,
• składane przez apelującego pismo procesowe powinno zawierać następujące elementy:
  • oznaczanie sądu (wg powyższego wzoru),
  • sygnaturę sprawy I instancji,
  • oznaczenie stron (wystarczy imię i nazwisko) oraz pełnomocników (z adresami),
  • wartość przedmiotu zaskarżenia (kwota określająca interes ekonomiczny skarżącego),
  • nazwę pisma – w tym przypadku „apelacja”,
  • oznaczenie zaskarżonego wyroku (wskazanie sądu I instancji oraz daty wydania),
  • przedstawienie zarzutów (wytknięcie błędów sądowi I instancji),
  • wskazanie wniosków apelacji (o zmianę wyroku albo jego uchylenie),
  • powołanie – w razie potrzeby – nowych dowodów,
  • uzasadnienie zarzutów,
  • podpis osoby składającej pismo,
  • wymienienie załączników (wśród nich musi znaleźć się odpis apelacji dla przeciwnika).

Apelacja – kiedy będzie skuteczna?

Warto zaznaczyć, że o skuteczności apelacji decydują postawione zarzuty. Skarżący musi wskazać, dlaczego nie zgadza się z ustaleniami sądu I instancji czy z zastosowaniem danego przepisu prawa materialnego. W doktrynie przyjęło się, że sąd odwoławczy związany jest zarzutami natury procesowej – jeśli apelujący nie zwróci uwagi na naruszenie przepisów postępowania, sąd nie będzie poszukiwał go z urzędu. Wszelkie zarzuty dotyczące postępowania dowodowego czy przebiegu rozprawy muszą zostać bezwzględnie podniesione.

Od tej reguły jest wyjątek. Sąd odwoławczy bierze bowiem pod uwagę z urzędu nieważność postępowania. Ta natomiast występuje w przypadkach najbardziej rażącego naruszenia prawa procesowego. Chodzi tutaj o kwestię powagi rzeczy osądzonej czy całkowite pozbawienie strony możliwości obrony jej praw.

Z urzędu rozpatrywane są również naruszenia prawa materialnego. W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że profesjonalny pełnomocnik strony powinien wytknąć sądowi I instancji błędy również w tym zakresie.

Sprzeciw i zarzuty

Wyroki i postanowienia co do istoty sprawy wydawane są zasadniczo po przeprowadzeniu postępowania dowodowego. Sąd zapoznaje się z argumentacją uczestników postępowania, przesłuchuje świadków czy powołuje biegłego. Dopiero po zebraniu pełnego materiału procesowego wydaje rozstrzygnięcie co do przedmiotu sporu.

Od tej zasady są jednak wyjątki. W niektórych przypadkach sąd jest władny wydać merytoryczne orzeczenie na podstawie samych twierdzeń powoda. Chodzi tutaj o następujące rozstrzygnięcia:

• nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym – w przypadku roszczeń pieniężnych uznanych przez dłużnika czy dochodzonych na podstawie specyficznych dokumentów (np. weksel),
• nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym – w przypadku wszystkich pozostałych roszczeń o charakterze pieniężnym,
• wyrok zaoczny – w przypadku całkowitej bierności pozwanego (brak odpowiedzi na pozew i niestawiennictwo na rozprawie).

Zarzuty

Pierwsze ze wskazanych orzeczeń może być zaskarżone za pomocą zarzutów. Tak zatytułowane pismo należy wnieść do sądu, który wydał nakaz zapłaty. Pozwany ma na to 14 dni od momentu doręczenia tego merytorycznego orzeczenia. Już na tym etapie musi on podać wszystkie twierdzenia i dowody pod rygorem ich późniejszego pominięcia.

Na skutek wniesienia zarzutów nakaz nie traci swojej mocy. Stanowi on w dalszym ciągu tytuł zabezpieczenia – komornik na jego podstawie może zająć majątek pozwanego, ale nie przekaże żadnych środków powodowi. Co więcej, nakaz wydany na podstawie weksla, warrantu, rewersu lub czeku ma jeszcze silniejszą moc – pozostaje natychmiast wymagalny. Oznacza to, że z majątku dłużnika może być prowadzona egzekucja, mimo że sprawa dalej jest w toku.

Po wniesieniu zarzutów sprawa toczy się dalej w sądzie I instancji. Spór rozpatrywany jest na zasadach ogólnych i wszystko kończy się wydaniem wyroku. Sąd może utrzymać nakaz zapłaty w mocy albo go uchylić i oddalić powództwo. Od takiego rozstrzygnięcia przysługuje apelacja na zasadach ogólnych, czyli do sądu wyższego rzędu.

Sprzeciw

Od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym przysługuje sprzeciw. Należy go złożyć – tak jak zarzuty – w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia. Składa się go również w sądzie, który wydał zaskarżony nakaz. W piśmie procesowym należy podać wszystkie twierdzenia i dowody. Po skutecznym wniesieniu sprzeciwu nakaz traci swoją moc, a sprawę rozpatruje się na zasadach ogólnych. Wydane na wstępie orzeczenie merytoryczne traktowane jest jak niebyłe.

Od wyroku zaocznego pozwanemu również przysługuje sprzeciw. Zasady jego wnoszenia są identyczne jak w przypadku zarzutów czy sprzeciwu od nakazu zapłaty. Skarżący również składa pismo w sądzie I instancji. Musi to zrobić w terminie 14 dni.  Wyrok zaoczny nie traci mocy na skutek jego zaskarżenia. Co więcej, może być mu nadany rygor natychmiastowej wykonalności. Oznacza to, że egzekucja z majątku pozwanego może być prowadzona mimo złożenia sprzeciwu. Sprawę sądową w dalszym ciągu rozpatruje się na zasadach ogólnych.

Zażalenie

Zażalenie jest środkiem zaskarżenia przysługującym od postanowień nie merytorycznych i zarządzeń przewodniczącego. Co istotne, nie każde tego typu rozstrzygnięcie może być w ten sposób kwestionowane. Zgodnie bowiem z art. 394 §1 kodeksu postępowania cywilnego Zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest:

• zwrot pozwu, odmowa odrzucenia pozwu, przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie;
• odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie;
• oddalenie opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta ubocznego oraz niedopuszczenie interwenienta do udziału w sprawie wskutek uwzględnienia opozycji;
• rygor natychmiastowej wykonalności;
• wstrzymanie wykonania prawomocnego orzeczenia do czasu rozstrzygnięcia skargi o wznowienie postępowania;
• stwierdzenie prawomocności orzeczenia;
• skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia;
• zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;
• odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia;
• sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;
• zwrot kosztów, określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu, wymiar opłaty, zwrot opłaty lub zaliczki, obciążenie kosztami sądowymi, jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyznane w nakazie zapłaty, zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz wynagrodzenie biegłego, mediatora i należności świadka;
• oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;
• zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem;
• odrzucenie zażalenia;
• odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego.

Jak wnieść zażalenie?

Zażalenie wnosi się do sądu II instancji za pośrednictwem sądu, który je wydał (podobnie jak przy apelacji). Termin na wniesienie zażalenia to 7 dni od dnia doręczenia postanowienia (albo od dnia jego ogłoszenia, jeśli zapadło na rozprawie). Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów i dowodów. Zaskarżone postanowienie pozostaje wykonalne. Wykonalność może zostać jednak wstrzymana na wniosek skarżącego (sąd nie jest związany wnioskiem).

Od postanowień sądu II instancji zażalenie przysługuje do tego samego sądu (zażalenie poziome) albo do Sądu Najwyższego. Wszystko zależy od tego, co jest przedmiotem zażalenia (patrz art. 394¹ oraz 394² KPC).

Na koniec należy jeszcze wskazać, że w niektórych przypadkach postanowienia może wydawać referendarz sądowy. Takie rozstrzygniecie nie jest zaskarżane zażaleniem, lecz skargą. Jest ona wnoszona do sądu, przy którym działa referendarz. Jego postanowienie traci moc na skutek zaskarżenia.