Alimenty natychmiastowe – już w tym roku?
W poprzedniej (VIII) kadencji Sejmu w marcu 2018 r. Ministerstwo Sprawiedliwości zapowiedziało znaczącą zmianę Kodeksu rodzinnego oraz innych ustaw. W tym celu ministerstwo przygotowało projekt nowelizacji, który w dniu 27 lutego 2019 r. trafił do Sejmu. Po pierwszym czytaniu w Sejmie projekt trafił do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach, która 2 lipca 2019 r. przyjęła go z poprawkami. Projekt ustawy przewiduje wprowadzenie instytucji natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych. Kiedy będą przysługiwać alimenty natychmiastowe?
Alimenty natychmiastowe
Alimenty natychmiastowe to propozycja resortu sprawiedliwości, która polegała na ustaleniu minimalnej kwoty alimentów, która przysługiwałaby uprawnionemu, jeszcze zanim ostateczna kwota alimentów zostałaby zasądzona, a czas rozpoznawania sprawy przez sąd nie przekroczyłby dwóch tygodni. Takie rozwiązanie funkcjonuje między innymi w Niemczech. Zdaniem ustawodawcy sprawne określenie zakresu świadczenia alimentacyjnego przysługującego dzieciom od rodziców również jest koniecznością z punktu widzenia dobra dziecka. Postępowanie dotyczące ustalenia zakresu świadczeń alimentacyjnych podlega ogólnym regułom procesu. Wydawane w jego toku postanowienie o zabezpieczeniu, skutkiem składanych zażaleń, wydłuża proces. Dochodzenie zatem do orzeczenia kończącego postępowanie bywa długie i żmudne. Tymczasem chodzi o jak najszybszy dostęp do należnych dziecku świadczeń.
W projekcie wprowadzono zatem alternatywną do istniejącej drogę dochodzenia do uzyskania świadczeń alimentacyjnych poprzez alimentacyjny nakaz zapłaty. Ustalano by w ten sposób alimenty w ustandaryzowanej wysokości. W tym celu dodaje się art. 133(1) w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359, dalej również jako „k.r.o.”) oraz nowy dział w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm., dalej również jako „k.p.c.”) – „Postępowanie nakazowe alimentacyjne”.
Należyte zaspokojenie potrzeb dziecka
W toku prac nad projektem, mając również na uwadze postulaty wprowadzenia na wzór niemiecki tzw. tabel alimentacyjnych, w Ministerstwie Sprawiedliwości dokonano analizy szeregu rozwiązań w tym zakresie w celu wypracowania odpowiedniego dla Polski modelu. Istniejące w Niemczech tzw. tabele alimentacyjne funkcjonują obok kodeksowych regulacji z zakresu alimentów i są rozpowszechniane w nieznanej polskiemu prawu formie – wytycznych dla sądu. Istotną trudnością w recepcji tabel funkcjonujących w Niemczech jest wiarygodne ustalenie dochodów osoby zobowiązanej do alimentacji. Jak wynika z praktyki sądowej, strony wielokrotnie zaniżają swoje dochody w celu uzyskania najkorzystniejszego dla siebie rozstrzygnięcia. Powszechną od wielu lat praktyką są nierzetelne zaświadczenia o zatrudnieniu i zarobkach. Tymczasem dokumenty te mają istotne znaczenie dla ustalenia zakresu świadczenia przysługującego dziecku. Tabele ponadto nie uwzględniają wielu czynników istotnych przy ustalaniu alimentów. Cechuje je pewien automatyzm.
Zdaniem polskiego ustawodawcy istotne jest znalezienie kompromisu pomiędzy koniecznością zapewnienia należytego zaspokojenia potrzeb dziecka, odpowiednich do jego wieku i związanych z tym uwarunkowań, a zapewnieniem zobowiązanemu możliwości wywiązania się z określonych zobowiązań alimentacyjnych bez potrzeby ingerencji sądu, a następnie organu egzekucyjnego. Wysokości kosztów utrzymania dziecka dotychczas nie obliczono. Informacje w tym zakresie mają charakter jedynie szacunkowy. Koszty utrzymania i wychowania dziecka są bowiem sumą wielu czynników (tj. zamożności rodziny, liczby dzieci, ich wieku). Należy zatem zastosować obiektywne kryterium.
Obowiązek alimentacyjny
Zgodnie z art. 128 k.r.o. obowiązek alimentacyjny polega przede wszystkim na dostarczaniu środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania. W konsekwencji nie ogranicza obowiązku do dostarczania uprawnionemu środków pieniężnych, lecz także środków wychowania pojmowanych w powszechnym tego słowa znaczeniu (sprawowanie opieki, dbanie o zdrowie, rozwój fizyczny i umysłowy, itp.). Tak rozumiany obowiązek alimentacyjny obejmuje mnogość różnych stanów faktycznych, które należy uwzględnić w indywidualnym akcie konkretyzacji tego obowiązku.
Potrzebna jest zatem koncepcja zmian mająca na celu nie tylko usprawnienie procesów o alimenty, ale również uwzględniająca kompleksową sytuację dziecka, z punktu widzenia materialnego i opiekuńczego. Obowiązujące rozwiązanie przewidziane w art. 135 § 1 k.r.o. – polegające na ustalaniu przez sąd tzw. możliwości zarobkowych zobowiązanego w kontekście usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego – jest narzędziem sprawnie eliminującym twierdzenia o braku pracy i trudnościach w zatrudnieniu.
Przepis ten pozwala sądowi na pewną elastyczność, która sprzyja uwzględnieniu wielu czynników mających wpływ na zakres obowiązku alimentacyjnego, leżących czy to po stronie uprawnionego, czy zobowiązanego. W zakresie usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego dziecka należy wskazać, że zmieniają się one wraz z wiekiem dziecka. Ponadto, dzieci nawet w tym samym wieku, uczące się w tego samego rodzaju szkołach posiadają usprawiedliwione potrzeby na różnym poziomie. Wszystko zależy od ich stanu zdrowia, zainteresowań, posiadanych zdolności.
Natychmiastowe świadczenia alimentacyjne
Ustawodawca ostatecznie uznał, że koniecznością jest wprowadzenie do polskiego systemu prawnego instytucji natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych. Skorzystać będą z nich mogli zainteresowani szybkim uzyskaniem orzeczenia sądowego z pominięciem długiego i żmudnego procesu. Jest to jednocześnie wciąż świadczenie alimentacyjne, a jedynie będzie dochodzone w odrębnym trybie. Zaletą instytucji natychmiastowych alimentów jest jej prostota i przewidywalność co do czasu uzyskania orzeczenia w przedmiocie alimentów. Z uwagi na jej charakter nie może budzić wątpliwości, że na wymiar tego świadczenia nie będą wpływały świadczenia, o których mowa w art. 135 § 3 k.r.o. Co najważniejsze, alimenty natychmiastowe nie zamykałyby drogi do domagania się innej kwoty alimentów w postępowaniu opartym na obecnie istniejących regulacjach. Wprowadzeniu tych rozwiązań służą projektowane przepisy art. 133(1) k.r.o.
Alimenty natychmiastowe – w jakiej kwocie?
Rząd zaproponował, aby wysokość projektowanych świadczeń określać na podstawie minimalnego wynagrodzenia (ustalanego na następny rok, o którym mowa w przepisach ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę, t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2207) oraz liczby dzieci w rodzinie. Od tak ustalonej kwoty na podstawie stawki procentowej w zależności od liczby uprawnionych dzieci byłaby ustalana kwota natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych, przy czym przy jednym dziecku to 21% tej kwoty, przy dwojgu dzieciach – 19%, przy trojgu dzieciach – 17%, przy czworgu dzieciach – 15% i przy pięciorgu oraz większej liczbie dzieci – 13%.
Postępowanie alimentacyjne
W celu wprowadzenia instytucji alimentów natychmiastowych projekt przewiduje również nowelizację przepisów Kodeksu postępowania cywilnego poprzez wprowadzenie działu IX – „Postępowanie nakazowe alimentacyjne”. Wydawany w tych sprawach nakaz stanowić ma specjalną formę procesową dla orzeczeń, których przedmiotem są natychmiastowe świadczenia alimentacyjne. Projekt powiela jednocześnie niektóre z rozwiązań, które regulują postępowanie nakazowe. Wnoszący pozew nie będzie jednocześnie zobowiązany do wskazywania wartości przedmiotu sporu, gdyż ustalona z urzędu wysokość należnych alimentów będzie zawsze wiadoma, a zależna jedynie od liczby uprawnionych.
Alimenty te ponadto będą orzekane za okres od wniesienia pozwu, co wynika z charakteru tego specjalnego świadczenia. Inne żądanie spowoduje rozpoznanie pozwu na zasadach ogólnych. W ramach uproszczenia procedury projekt zakłada, że pozew wnosi się na urzędowym formularzu. Uproszczenie polegać będzie również na ograniczeniu liczby dowodów, przy jednoczesnym położeniu nacisku na oświadczenia strony powodowej złożone po pouczeniu o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Dowody, z wyjątkiem odpisu aktu urodzenia dziecka, wystarczy wskazać. Treść nakazu zapłaty będzie dotyczyła natychmiastowych świadczeń alimentacyjnych jako roszczeń powtarzających się również na przyszłość, ze wskazaniem terminów płatności. Pozew w tym postępowaniu będzie rozpoznany w założeniu najpóźniej w terminie 14 dni od jego wniesienia.