Czym są autorskie prawa majątkowe?

Autorskie prawa majątkowe – uprawnienia o charakterze… a jakże! Majątkowym! Ustawodawca ukształtował je na wzór przepisów traktujących o prawie własności. W skrócie znaczy to tyle, że twórca ma monopol na korzystanie z dzieła i rozporządzania nim. Tak więc każdy, kto będzie chciał korzystać z dzieła będzie potrzebował zgody autora. Wydaje się proste, prawda? Nic bardziej mylnego!

W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako: PrAut), a dokładniej w art. 17 możesz przeczytać, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Zdaniem sądu prawa te mają charakter wyłączny oraz bezwzględny (sygn. akt I ACa 345/10). Swoją konstrukcją nawiązują zaś do instytucji prawa własności, którego treść została określona w art. 140 ustawy Kodeks cywilny (dalej jako: kc).

Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Katowicach autorskie prawa majątkowe to uprawnienia twórcy „do korzystania z utworu jako wyłączne, skuteczne względem wszystkich prawo do decydowania o każdej formie korzystania z niego”. W tym samym orzeczeniu wskazano, że twórca ma również prawo do wynagrodzenia za to korzystanie. Sąd zauważył również, że odnośnie niektórych form korzystania może być on [twórca] pozbawiony możliwości zakazania innym podmiotom korzystania z rozpowszechnionego utworu (sygn. akt I ACa 129/12).

Tyle tytułem wstępu. Teraz pozwól, że zajmę się szczegółami.

Cechy autorskich praw majątkowych

Autorskie prawa majątkowe mają majątkowy charakter. Znaczy to tyle, że ich celem jest zabezpieczenie materialnego i ekonomicznego interesu twórcy (lub innego uprawnionego podmiotu). Zauważ, że w przeciwieństwie do autorskich praw osobistych są one ograniczone w czasie. Ogranicza to monopol autorski twórcy przysługujący mu z tytułu stworzenia utworu.

Ważne! Zgodnie z art. 36 PrAut autorskie prawa majątkowe gasną po 70-ciu latach:

• od śmierci twórcy,
• od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych (utwór współautorski),
• w odniesieniu do utworu, co do którego:
  • twórca nie jest znany

Czas ten liczy się od daty pierwszego rozpowszechnienia. Wyjątkiem jest sytuacja, w której pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub też jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość.

• • autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca (utwór zbiorowy i utwór pracowniczy).

Czas ten liczy się od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utworu nie rozpowszechniono – od daty jego ustalenia.

To samo dotyczy utworów:

• audiowizualnych,

Czas ten liczy się od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego,

• słowno-muzycznych – jeżeli utwór słowny i utwór muzyczny zostały stworzone specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego.

Czas ten liczy się od śmierci później zmarłej z wymienionych osób: autora utworu słownego albo kompozytora utworu muzycznego.

Autorskie prawa majątkowe można przenosić, tak więc np. można je dziedziczyć lub też sprzedać na podstawie zawartej umowy prawno-autorskiej.

Rozpowszechnianie utworu w częściach a wygaśnięcie autorskich praw majątkowych

Zgodnie z art. 37 PrAut, jeżeli bieg terminu wygaśnięcia autorskich praw majątkowych rozpoczyna się od rozpowszechnienia utworu, a utwór rozpowszechniono w częściach, odcinkach, fragmentach lub wkładkach, bieg terminu liczy się oddzielnie od daty rozpowszechnienia każdej z części.

Ważne! Zgodnie z art. 39 PrAut, czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów określonych w art. 36 i art. 37.

Korzystanie z utworu jako autorskie prawo majątkowe

W opracowaniu traktującym o prawach autorskich, napisanym pod redakcją prof. Janusza Barta i prof. dr hab. Ryszarda Markiewicza możesz przeczytać, że korzystaniem z utworu będą „maksymalnie szeroko rozumiane uprawnienia do utrwalania i zwielokrotniania dzieła,”. Będą obejmować więc:

• reprodukcję trwałą (wytworzenie egzemplarza utworu),
• wykonanie niematerialnych kopii utworu,
• wszelkie formy jego rozpowszechniania, zarówno te zakładające udostępnienie egzemplarzy publiczności, jak i te dokonywane bez pośrednictwa egzemplarzy.

Innymi słowy, chodzi o to że autor (lub inny podmiot uprawniony) może powielać dzieło (w formie materialnej lub niematerialnej) i eksploatować je na rynku, otrzymując za to wynagrodzenie. Pamiętaj jednak, że np. samo czytanie książki, odtworzenie płyty DVD lub też uruchomienie utworu na komputerze nie wiąże się z jego zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem.

Rozporządzanie utworem jako autorskie prawo majątkowe

Jest to nic innego jak możliwość przekazywania (np. poprzez umowę licencyjną) majątkowych praw do utworu na rzecz innego podmiotu i pobieranie za to wynagrodzenia. Nic nie stoi na przeszkodzie, by twórca samodzielnie zajmował się eksploatacją swojego dzieła.

Wynagrodzenie jako autorskie prawo majątkowe

Wynagrodzenie za korzystanie z utworu jest samodzielnym uprawnieniem i nie musi łączyć się zarówno z prawem do korzystania, jak i prawem do rozporządzania utworem. Przykładem na to są następujące przepisy:

Zgodnie z art. 25 ust. 2 PrAut, za rozpowszechnianie w celach informacyjnych (np. w prasie, radiu, telewizji, itd.) artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, jak również aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich ich twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

W art. 27¹ PrAut ust. 2 przeczytasz zaś, że w celach dydaktycznych i naukowych wolno zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach. Zawsze jednak z tego powodu twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Czytając art. 28 ust. 4 PrAut dowiesz się, że z tytułu użyczania egzemplarzy utworów wyrażonych słowem, powstałych lub opublikowanych w języku polskim w formie drukowanej, przez biblioteki publiczne, twórcy również przysługuje wynagrodzenie.

To jednak nie koniec przykładów, których lista jest dość długa. W nawiązaniu do uprawnień do wynagrodzenia polecam Ci zajrzeć jeszcze do art. 33 pkt 3 PrAut. Ciekawą instytucją dotyczącą otrzymywanego przez twórcę wynagrodzenia jest tzw. droit de suite. Jeżeli interesuje Cię kwestia wynagrodzenia jako autorskiego prawa majątkowego – przeczytaj także akapit traktujący o opłatach renumeracyjnych i wynagrodzeniach za korzystanie z utworu audiowizualnego.

Czym jest droit de suite?

Ustawodawca stworzył dwie instytucje, których zadaniem jest zapewnienie twórcy udziału w dochodach czerpanych przez osoby trzecie zajmujące się sprzedażą oryginalnych egzemplarzy utworu. Zgodnie z przepisami prawa mają one również pomóc w uzyskaniu odpowiedniej rekompensaty z tytułu korzystania z utworu przez osoby realizujące własne uprawnienia wynikające z dozwolonego użytku osobistego. Pierwszą z nich jest tzw. droit de suite.

W Systemie Prawa Prywatnego Tom XIII Prawo autorskie możesz przeczytać, że droit de suite to m. in. niezbywalne lecz dziedziczne prawo autora (lub jego spadkobierców), do otrzymywania pewnego procentu ceny odsprzedaży dzieła sztuk plastycznych [i fotograficznych], a czasem także rękopisów, w przypadku kiedy ta sprzedaż ma charakter zawodowy.

Czym w świetle prawa jest odsprzedaż? Zgodnie z art. 19² ust. 1 PrAut jest nią każda sprzedaż następująca po pierwszym rozporządzeniu egzemplarzem przez twórcę. Zgodnie zaś z ust. 2 tegoż artykułu, zawodową odsprzedażą są wszystkie czynności o charakterze odsprzedaży dokonywane, w ramach prowadzonej działalności, przez:

• sprzedawców,
• kupujących,
• pośredników,
• inne podmioty

zawodowo zajmujące się handlem dziełami sztuki lub rękopisami utworów literackich i muzycznych.

Stawki droit de suite

Zgodnie z art. 19 PrAut, twórcy i jego spadkobiercom, w przypadku dokonanych zawodowo odsprzedaży oryginalnych egzemplarzy utworu plastycznego lub fotograficznego, przysługuje prawo do wynagrodzenia stanowiącego sumę poniższych stawek:

• 5% części ceny sprzedaży (od 1 do 50 000 euro), oraz
• 3% części ceny sprzedaży (od 50 000,01 euro do 200 000 euro), oraz
• 1% części ceny sprzedaży(od 200 000,01 euro do 350 000 euro), oraz
• 0,5% części ceny sprzedaży(od 350 000,01 euro do 500 000 euro), oraz
• 0,25% części ceny sprzedaży(od 500 000,01 euro w górę)

Ważne! Wynagrodzenie nie może przekroczyć równowartości 12 500 euro. Jeżeli cena sprzedaży utworu jest mniejsza niż 100 euro – twórca nie otrzymuje wynagrodzenia.

W niniejszym artykule pojawia się pojęcie „oryginalności” W ust. 3 ustawodawca wskazuje, że są to egzemplarze wykonane osobiście przez twórcę oraz kopie uznane za oryginalne egzemplarze utworu. Pamiętaj jednak, że chodzi o kopie wykonane osobiście (w ograniczonej ilości) przez twórcę lub pod jego nadzorem, ponumerowane, podpisane lub w inny sposób przez niego oznaczone (odlew rzeźby, czy też odbitka fotograficzna).

Czym są opłaty renumeracyjne?

W doktrynie wskazuje się, że opłaty renumeracyjne to szczególnego rodzaju wynagrodzenie przekazywane twórcy dzieła za wykorzystanie jego pracy na masową skalę. Wynika z zobowiązania cywilno-prawnego, które ustawodawca określił w art. 20 PrAut i art. 20¹ PrAut.

Jest to swoista rekompensata majątkowa wynikająca z masowego kopiowania utworów. Żyjemy w czasach wydajnych i tanich urządzeń kopiujących, a przez to spada zapotrzebowanie na oryginalne egzemplarze utworów przeznaczonych do sprzedaży. Ostatecznie prowadzi to do spadku kondycji finansowej twórców i wydawców.

Tak też Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, że podmiotami zobowiązanymi do zapłaty słusznego wynagrodzenia z tytułu wprowadzenia wyjątku kopii na użytek prywatny powinny być osoby fizyczne, które dzięki nabyciu odpowiedniego urządzenia czy nośnika mogącego służyć do zwielokrotniania utworu na użytek prywatny uzyskują taką możliwość (sygn. akt. C-467/08). Ostatecznie TSUE wyjaśnił, że nienależne jest pobieranie opłat w sytuacji, gdy urządzenie lub nośnik nie będą wykorzystywane do kopiowania na użytek prywatny (dyrektywa 2001/29/WE).

Podsumowując, sama zdolność sprzętu lub urządzenia mogącego produkować kopie wystarcza do uzasadnienia stosowania opłaty renumeracyjnej za kopie na użytek prywatny. Warunkiem jest to, że sprzęt lub urządzenia są udostępnione osobom fizycznym jako użytkownikom prywatnym.

Ważne! Polskie przepisy związane z opłatą renumeracyjną nie odpowiadają dokładnie przepisom dyrektywy TSUE, jednakże nie pozostają z nią w sprzeczności. Są więc stosowane zgodnie z europejskimi zaleceniami.

Autorskie prawa majątkowe i pola ich eksploatacji

Zgodnie z art. 41 ust 2 PrAut, umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowa o korzystanie z utworu, zwana dalej ,,licencją”, obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione. To będzie Twoje kryterium pomocnicze. Pól eksploatacji może być nieskończenie wiele, jednakże przepis ten pomaga stronom skupić się na konkretnych i tylko wokół nich oscylować. Żeby jednak lepiej zrozumieć niniejsze zagadnienie musisz w pełni poznać definicję określającą „pole eksploatacji”.

W teorii jest to obszar wyróżniony ze względu na swoje ekonomiczne znaczenie i odmienny (techniczny) sposób korzystania z dzieła. Chodzi oczywiście o możliwości jego utrwalenia, zwielokrotniania i rozpowszechniania. Najczęściej będziesz spotykać 3 najważniejsze pola eksploatacji. Mówi o nich art. 50 PrAut.

Odrębne pola eksploatacji stanowią w szczególności, w zakresie:

• utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu

Przykładem może być tutaj technika drukarska, reprograficzna, zapis magnetyczny oraz technika cyfrowa.

• obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono,

To nic innego jak wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy.

• rozpowszechniania utworu w inny sposób.

Ustawodawca wymienia publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.

Ważne! Jest to katalog otwarty. W praktyce może istnieć o wiele więcej pól eksploatacji i jeżeli strony uwzględnią je w umowie – będą dla nich wiążące.

Ciekawostka! Zdaniem sądu reemisja programów radiowych i telewizyjnych w sieci kablowej jest odrębnym polem eksploatacji (sygn. akt VI ACa 578/04). Polami eksploatacji są także:

• nadanie za pomocą wizji lub fonii przewodowej lub bezprzewodowej przez stację naziemną,
• nadanie za pośrednictwem satelity,
• równoczesne i integralne nadanie utworu nadawanego przez inną organizację radiową lub telewizyjną (sygn. akt III CK 99/04).

Publiczne udostępnianie utworu jako autorskie prawo majątkowe

Zgodnie z dyrektywą o prawie autorskim w społeczeństwie informacyjnym prawo do publicznego udostępniania utworu „należy rozumieć w szerszym znaczeniu, jako obejmujące każde udostępnianie utworu odbiorcom nieznajdującym się w miejscu, z którego przekazywanie pochodzi. Prawo to obejmuje każdą publiczną transmisję lub retransmisję utworów, drogą przewodową lub bezprzewodową, w tym nadawanie programów; prawo to nie powinno obejmować żadnych innych działań” (sygn. akt 2001/29/WE).

Zdaniem Trybunału Sprawiedliwości (dalej jako: TSUE) publicznością jest nieokreślona (lub znacząca) liczba potencjalnych odbiorców zapoznających się z utworem, którzy mogą (ale nie muszą) być zgromadzeni jednocześnie w tym samym miejscu publicznym. Publiczność może więc odbierać utwory indywidualnie, w warunkach prywatności (sygn. akt C-306/05 i C-192/04).

W 2014 r. TSUE podjął się rozwinięcia powyższej definicji. Określił więc, że nie stanowi czynności publicznego udostępniania zamieszczenie na stronie internetowej linków, na które można kliknąć, odsyłających do utworów chronionych, ogólnie dostępnych na innej stronie internetowej (sygn. akt C-466/12).

Dziedziczenie autorskich praw majątkowych

Zgodnie z art. 41 ust. 1 pkt 1 PrAut, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia. Na mocy dziedziczenia każdy z prawowitych spadkobierców uzyska prawo zbieżne z autorskim prawem majątkowym twórcy. Innymi słowy będą mogli np.

• korzystać z utworu,
• rozporządzać prawem do korzystania z utworu,
• uzyskiwać wynagrodzenie przez cały czas trwania ochrony prawno-autorskiej.

Ważne! Majątkowe prawa autorskie – mimo iż są dziedziczne – „nie odnawiają się”. Znaczy to tyle, że spadkobierca nie staje się twórcą utworu „na nowo”, a jedynie korzysta z niego – na zasadzie autorskich praw majątkowych – przez 70 lat od śmierci prawdziwego twórcy. Później przechodzą one do tzw. domeny publicznej.

Zgodnie z art. 42 PrAur, jeżeli autorskie prawa majątkowe jednego ze współtwórców miałyby przypaść Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu, część ta przechodzi na pozostałych przy życiu współtwórców lub ich następców prawnych, stosownie do wielkości ich udziałów.

Bibliografia:

* Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz – opracowanie napisane pod red. Pana dr. Damiana Flisaka dla Komentarze LEX

* Prawo autorskie – opracowanie napisane przez Pana prof. Janusza Barta i prof. dr hab. Ryszarda Markiewicza dla Wolters Kluwer

* Prawo własności intelektualnej – podręcznik akademicki napisany pod red. Pani prof. Joannę Sieńczyło-Chlabicz dla Wolters Kluwer

* System Prawa Prywatnego Tom XIII Prawo autorskie napisany pod red. Pana prof. Janusza Barta

* orzecznictwo Sądu Najwyższego