Kim jest biegły sądowy?

Biegłym sądowym jest osoba, która posiada doświadczenie zawodowe i odpowiednią wiedzę w danym zakresie. Jest ekspertem w zakresie swojej działalności powoływanym w postępowaniu sądowym w celu przedstawiania fachowych opinii o okolicznościach mających znaczenie dla sprawy, a których wyjaśnienie wymaga specjalistycznej wiedzy. 

Kto może zostać biegłym sądowym?

Zgodnie z § 12 rozporządzenia, biegłym może być ustanowiona osoba, która:

1. korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;
2. ukończyła 25 lat życia;
3. posiada teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innej umiejętności, dla której ma być ustanowiona;
4. daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego;
5. wyrazi zgodę na ustanowienie jej biegłym.

Posiadanie wiadomości specjalnych powinno być wykazane dokumentami lub innymi dowodami. Ocena, czy posiadanie wiadomości specjalnych zostało dostatecznie wykazane, należy natomiast do prezesa sądu okręgowego.

Wyjątek stanowi osoba, która chce zostać biegłym tłumaczem języka migowego. Może nią bowiem zostać tylko osoba, która ukończyła 21 lat życia oraz posiada „Certyfikat drugi – „T2” – tłumacz przysięgły w zakresie języka migowego” lub tytuł eksperta tego języka wydany przez Polski Związek Głuchych (§ 13 rozporządzenia).

Biegły musi być ekspertem i kulturalnym człowiekiem

Opinie biegłych często są kluczowym dowodem w postępowaniach sądowych. Jeśli są one bowiem sporządzone fachowo i rzetelnie, sędziowie opierają na nich uzasadnienia orzeczeń. Nawet jednak idealne merytorycznie ekspertyzy nie mogą być traktowane w pełni poważnie, gdy biegły wyraża w nich swoje prywatne poglądy czy nieprzychylnie odnosi się do stron procesu.

Ze sceptycznym podejściem sądu, możemy się spotkać np. gdy w treści opinii biegły narzeka, że ma daleko na oględziny. Strony się spóźniały, musiał on zatem wynająć pokój w hotelu i w pośpiechu myć zęby. Dalsze wywody, nawet gdyby miały sens i były fachowe, stracą z całą pewnością na wartości przy takim wstępie. Te niedotyczące sprawy sformułowania eksperta na pewno miałyby bowiem wpływ na ogólną ocenę opinii i sceptycyzm sądu w przyznaniu jej przymiotu fachowości.

Zachowanie biegłego podlega ocenie sądu

Konsekwencji prywatnych wtrąceń biegłego może być jednak więcej. I to nie dla strony postępowania, ale dla samego eksperta. Tak uznał ostatnio Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, który wyrokiem z dnia 5 czerwca 2018 roku oddalił skargę na decyzję ministra sprawiedliwości w przedmiocie zwolnienia biegłego z funkcji z powodu utraty rękojmi należytego wykonywania obowiązków zawodowych (VI SA/Wa 393/18).

Postępowanie wobec eksperta wszczęte zostało przez Prezesa Sądu Okręgowego w Gdańsku. Poddał on analizie jego dwie opinie sporządzone na zlecenie sądu w Toruniu oraz Mrągowie. Poza treścią merytoryczną zawierały one wiele nieprzystających do powagi sądu, niekulturalnych i ironicznych sformułowań kierowanych pod adresem stron. Nie były to pierwsze przewinienia tego biegłego. Wcześniej wysyłał on do stażysty sądowego oraz sędziego referenta w innej sprawie pisma krytykujące ocenę przygotowanej przez niego opinii.

W związku z tym Prezes kilkukrotnie zwrócił biegłemu uwagę. Następnie wezwał go do zmiany sposobu wyrażania swojego zdania na temat przedmiotu postępowania, stron oraz działania organów władzy sądowniczej. Ekspert pozostał jednak przy swoim stylu formułowania wypowiedzi. Taka postawa eksperta nie dała wyboru Prezesowi Sądu Okręgowego w Gdańsku. Wydał on zatem decyzję o zwolnieniu biegłego z pełnienia funkcji. Rozstrzygnięcie to zostało utrzymane w mocy przez ministra sprawiedliwości, a następnie przez Wojewódzki Sąd Administracyjny.

Podając ustnie motywy rozstrzygnięcia, sędzia sprawozdawca wskazał, że biegły wykroczył poza merytoryczne stwierdzenia. Niedopuszczalne jest – zdaniem sądu – formułowanie w opiniach personalnej oceny czy krytyki uczestników procesu. Za okoliczność obciążającą uznano ponadto fakt, że biegły nie reagował na kierowane pod jego adresem ostrzeżenia.

Biegły piastuje ważną funkcję i musi o tym pamiętać

Wyrok nie jest jeszcze prawomocny. Może zostać uchylony przez Naczelny Sąd Administracyjny. Będzie tak, jeśli ten stwierdzi uchybienia w toku postępowania w I instancji. Jednak już pierwsze rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie powinny stanowić przestrogę dla biegłych. Muszą oni pamiętać, że piastują doniosłą i istotną funkcję. Ich opinie mają bowiem często decydujący wpływ na wynik sprawy, a co za tym idzie, na prawa i obowiązki obywateli. Dlatego też powinni zachowywać się z należytą powagą. Muszą formułować wyłącznie merytoryczne oceny przedstawionego im stanu faktycznego. W przeciwnym razie mogą bowiem utracić swoje stanowisko.

Ustanowienie biegłego

Zgodnie z § 1 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych (dalej jako „rozporządzenie”), biegłych sądowych ustanawia przy sądzie okręgowym prezes tego sądu na okres 5 lat. Okres ustanowienia upływa z końcem roku kalendarzowego. Biegli ustanawiani są dla poszczególnych gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innych umiejętności. Jeśli osoba, która ma zostać ustanowiona biegłym, jest zatrudniona, wymaga się zasięgnięcia opinii zakładu pracy zatrudniającego tę osobę. Natomiast do ustanowienia biegłym osoby wykonującej wolny zawód wymagane jest zasięgnięcie opinii organizacji zawodowej, do której osoba ta należy (§ 3 rozporządzenia).

W razie potrzeby ustanowienia biegłego prezes może w szczególności zwrócić się do właściwych stowarzyszeń lub organizacji zawodowych, przedsiębiorstw państwowych, instytucji, szkół wyższych oraz urzędów państwowych o wskazanie osób posiadających teoretyczne i praktyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innych umiejętności (§ 14 rozporządzenia).

Rodzaje biegłych sądowych

Kodeks postępowania karnego i kodeks postępowania cywilnego wyróżniają trzy rodzaje biegłych sądowych. Należą do nich: 

• biegli sądowi, czyli osoby wpisane na listę sądu okręgowego, 
• biegli ad hoc, czyli biegli powoływani do konkretnej sprawy oraz
• instytucje naukowe.

Obowiązki biegłego

Do najważniejszych obowiązków biegłego sądowego należy przede wszystkim wydanie opinii na temat związany ze sprawą. Jest to możliwe dzięki przeprowadzeniu odpowiednich badań i wyciągnięciu z nich odpowiednich wniosków. Umożliwia to udzielenie odpowiedzi na stawiane przez sąd pytania. Opinie biegłych są zatem dowodem o szczególnym znaczeniu dla wyniku postępowania. Mimo że przepisy prawa nie precyzują, że przy wyrokowaniu sąd powinien kierować się zawartymi w opinii wnioskami, to jednak ocena przydatności dowodu należy do sądu. 

Zgodnie z § 5 rozporządzenia biegły nie może odmówić wykonania należących do jego obowiązków czynności w okręgu sądu okręgowego, przy którym został ustanowiony, zleconych przez sąd lub organ prowadzący postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych, z wyjątkiem wypadków określonych w przepisach regulujących postępowanie przed tymi organami.

Biegłemu przysługuje za wykonanie czynności wynagrodzenie w wysokości określonej odrębnymi przepisami (§ 11 rozporządzenia).

Co istotne, biegły jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić prezesa o każdej zmianie swego adresu i zamierzonej przerwie w wykonywaniu czynności przez okres dłuższy niż 3 miesiące. Nadzór nad biegłymi sprawuje natomiast prezes sądu okręgowego.

Jak wygląda praca biegłego sądowego?

Biegły w postępowaniu karnym pełni funkcję pomocnika organu procesowego. Udziela specjalistycznych informacji dowodowych. Pomaga w rozstrzygnięciu sprawy. Jak wygląda takie opiniowanie? Czy istnieją w tym zakresie jakieś ograniczenia?

Zasięganie opinii biegłego lub instytucji

Zgodnie z art. 193 § 1 ustawy Kodeks postępowania karnego (dalej jako „kpk”), jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego sądowego albo biegłych. W celu wydania opinii można też zwrócić się do instytucji naukowej lub specjalistycznej (art. 193 § 2 kpk). Przepisy te normują dopuszczalność, a wręcz wymóg skorzystania w procesie karnym z opinii specjalistów, gdy dla stwierdzenia danej okoliczności niezbędne jest posiadanie wiedzy specjalnej. Wiedza ta obejmuje takie wiadomości faktyczne czy praktyczne, które wykraczają poza przeciętne umiejętności. Jako okoliczności, które wymagają stwierdzenia przy wykorzystaniu opinii biegłego, są przyjmowane np. poczytalność podejrzanego czy rodzaj i stopień uszkodzeń ciała.

W przypadku powołania biegłych z zakresu różnych specjalności o tym, czy mają oni przeprowadzić badania wspólnie i wydać jedną wspólną opinię, czy opinie odrębne, rozstrzyga organ procesowy powołujący biegłych. Stanowi o tym art. 193 § 3 kpk.

Dopuszczenie dowodu z opinii biegłego

O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie. Należy w nim wskazać:

1. imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a w wypadku opinii instytucji, w razie potrzeby, specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy;
2. przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby, pytań szczegółowych;
3. termin dostarczenia opinii (art. 194 kpk).

Zakres ekspertyzy polega na wskazaniu, jakiego rodzaju kwestie mają zostać wyjaśnione. Tym samym przedmiot ekspertyzy nie może być ograniczony do wskazania samej tezy dowodowej. Powinien natomiast zakreślać taki obszar opiniowania, który jest niezbędny z punktu widzenia danej sprawy i stawianego wymogu posiadanych wiadomości specjalnych. Na zakres przygotowywanej opinii ma wpływ wskazany biegłemu materiał dowodowy. Ma on stanowić podstawę opiniowania. W postanowieniu o powołaniu biegłego powinno się także określić pytania szczegółowe. Co do zasady, wybór metody przeprowadzenia ekspertyzy pozostaje w wyłącznej kompetencji biegłego. Rezygnacja z wyboru danej metody badawczej jest natomiast dopuszczalna jedynie wtedy, gdy w świetle okoliczności sprawy nasuwają się rozsądne wątpliwości co do tego, czy rezygnacja z przeprowadzenia określonych badań nie wpłynęła negatywnie na oceny i wnioski przedstawione przez biegłych (postanowienie Sądu Najwyższego z 3 sierpnia 2006 r., sygn. III KK 445/05).

Obowiązek pełnienia czynności biegłego

Do pełnienia czynności biegłego jest obowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie (art. 195 kpk). Użycie przez ustawodawcę sformułowania „nie tylko biegły sądowy, ale i każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę” wskazuje wprost, że ustawodawca przewidział pełnienie funkcji biegłego przez dwie kategorie podmiotów: biegłych sądowych oraz biegłych ad hoc.

Biegłym sądowym jest osoba wpisana na listę biegłych. Kwestię tę szczegółowo reguluje rozporządzenie ministra sprawiedliwości w sprawie biegłych sądowych. Reguluje ono m.in. warunki wpisania na listę biegłych sądowych oraz procedurę powoływania i odwoływania biegłych. Natomiast biegłym ad hoc może być każda osoba, o której wiadomo, że ma wiedzę w danej dziedzinie.

Co do zasady, biegły sądowy nie może odmówić wykonania należących do jego obowiązków czynności. Przyjmuje się zatem, że pełnienie funkcji biegłego jest obowiązkiem prawnym. Uchylenie się od niego (aby było skuteczne i niepowodujące sankcji) nie może mieć wobec tego charakteru bezpodstawnego.

Biegły a ocena jakości materiału dowodowego

Sąd Okręgowy uznał oskarżonego za winnego tego, że działając w zamiarze bezpośrednim pozbawienia życia, zadał uderzenia pięścią w okolicę głowy, powodując obrażenia w obrębie głowy w postaci podbiegnięć krwawych w powłokach twarzy w okolicy czołowej prawej: nosa, oczodołu i policzka po stronie prawej oraz w okolicy podoczodołowej lewej, niewielkie otarcia naskórka na obu małżowinach usznych oraz w czerwieni wargowej dolnej wargi ust z raną tłuczoną błony śluzowej dolnej wargi po stronie prawej, które spowodowały rozstrój zdrowia i naruszenie czynności narządów ciała pokrzywdzonej na czas poniżej 7 dni.

Następnie wywierając ucisk ręką na przednią powierzchnię szyi pokrzywdzonej spowodował u niej obrażenia ciała w postaci otarć naskórka w powłokach przedniej powierzchni szyi, z wylewami krwawymi w mięśniach szyi, błonie śluzowej wejścia do krtani oraz w błonie śluzowej krtani, ze złamaniem obu rogów górnych chrząstki tarczowej krtani, doprowadzając do uduszenia gwałtownego wskutek zadławienia, czym spowodował zgon. Została mu wymierzona kara 13 lat pozbawienia wolności, zaliczając na jej poczet okres rzeczywistego pozbawienia wolności oskarżonego.

W obu apelacjach obrońcy zarzucili m.in. obrazę art. 170 § 1 pkt 5 kpk przez oddalenie wniosku o uzupełniające przesłuchanie biegłych psychiatrów i psychologa. Kwestionowali również ustalenia, że oskarżony działał z zamiarem bezpośrednim zabójstwa.

Obaj obrońcy wnieśli o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania albo zmianę zaskarżonego orzeczenia przez przyjęcie, iż oskarżony dopuścił się przypisanego czynu z zamiarem ewentualnym. Obrona wnosiła też alternatywnie o przyjęcie nieumyślnego spowodowania śmierci pokrzywdzonej.

Wyrok Sądu Apelacyjnego

Sąd Apelacyjny dopuścił dowód z uzupełniającej ustnej opinii biegłych psychiatrów i psychologa.

Obrońca po wysłuchaniu biegłych wniósł o wydanie przez biegłego psychologa uzupełniającej pisemnej opinii „na okoliczność analizy procesu decyzyjnego oskarżonego w czasie popełnienia czynu, oceny analizy przebiegu procesu myślowego w czasie składania wyjaśnień celem odpowiedzi na pytanie, czy oskarżony w swych wyjaśnieniach wybiela się tzn. umniejsza swoją odpowiedzialność, czy też jego wyjaśnienia mają charakter wyjaśnień prawdziwych”.

Kolejno wniesiono o przeprowadzenie tego dowodu „celem zbadania osobistych przeżyć oskarżonego w chwili popełnienia czynu”.

Oddalenie wniosku dowodowego

Sąd odwoławczy postanowił „na podstawie art. 201 kpk oddalić wniosek dowodowy obrońcy oskarżonego, albowiem nie kwestionuje on opinii biegłego psychologa jako niepełnej bądź niejasnej, zawnioskowany zaś dowód nie jest przydatny do stwierdzenia okoliczności określonej w tezie dowodowej, albowiem ocena wiarygodności dowodu, w tym wyjaśnień oskarżonego należy do sądu orzekającego a nie biegłego psychologa. Z opinii biegłego psychologa wynika zaś, że poziom intelektualny oskarżonego mieścił się w przedziale normy, rozumienie norm społecznych przez niego było zachowane i był w stanie postępować zgodnie z nimi. Zatem z treści opinii nie wynika, by zachodziła konieczność jej uzupełnienia bądź przeprowadzenia dodatkowych badań.”

Następnie wyrokiem Sąd Apelacyjny utrzymał w mocy wyrok Sądu Okręgowego.

W jednobrzmiących kasacjach obrońcy oskarżonego zarzucili „rażące naruszenie przez Sąd odwoławczy przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na treść wyroku, poprzez niedopuszczenie dowodu z uzupełniającej pisemnej opinii psychologicznej odnośnie oskarżonego. W sytuacji niepełnej opinii psychologicznej uzyskanej w toku postępowania przygotowawczego, a zwłaszcza braku rozważań i wniosków odnośnie zdolności badanego do postrzegania, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń oraz skłonności ewentualnie braku skłonności do konfabulacji przy uwzględnieniu okoliczności, tj. stanu upojenia alkoholowego, a także sytuacji stresowej, która mogła świadczyć o silnym wzburzeniu oskarżonego w trakcie zdarzenia, przy uwzględnieniu oświadczenia biegłej psycholog na rozprawie przed Sądem Apelacyjnym, że możliwe jest wydanie takiej uzupełniającej opinii po zapoznaniu się przez biegłą z treścią wyjaśnień oskarżonego, złożonych w toku postępowania sądowego.”

Obrońcy wnieśli o uchylenie obu wyroków i przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Prokurator w pisemnej odpowiedzi na kasacje wniósł o ich oddalenie jako oczywiście bezzasadne.

Wyrok Sądu Najwyższego

Na wstępie podkreślić należy, że w apelacjach nie kwestionowano stanowiska Sądu Okręgowego o braku podstaw do przyjęcia, że oskarżony działał pod wpływem silnego wzburzenia, a więc do rozważenia jego zachowania na gruncie art. 148 § 4 kk. Kwestia takiego stanu nie pojawiła się we wnioskach dowodowych obrońców na rozprawie apelacyjnej. Dlatego sąd odwoławczy, rozpoznając złożone wnioski, nie musiał rozważać, czy przedmiotem wypowiedzi psychologa powinna być i ta kwestia.

Trzeba również zwrócić uwagę, że wprawdzie biegła psycholog uwarunkowała wypowiedzenie się co do wiarygodności wyjaśnień oskarżonego swoją obecnością przy ich składaniu, to następnie zastrzegła, że „nie jest to moje zdanie.”

Wreszcie zaakcentowania wymaga, że niezależnie od tego, iż tezy wniosków dowodowych obrońców z rozprawy apelacyjnej odbiegają od okoliczności wskazywanych w zarzucie, na jakie miałby wypowiedzieć się psycholog, to wspólną cechą oczekiwanej przez obrońców wypowiedzi biegłej miałoby być faktyczne zastąpienie Sądu w jego roli procesowej. Sąd Apelacyjny jasno wypowiedział to w swoim postanowieniu, przytoczonym wyżej.

Dowód był nieprzydatny, a wręcz niedopuszczalny

Należałoby tylko dodać, że dowód na podane przez obrońców okoliczności był nie tyle nieprzydatny (art. 170 § 1 pkt 3 kpk), ile wprost niedopuszczalny (170 § 1 pkt 1 kpk) lub niemożliwy do przeprowadzenia (art. 170 § 1 pkt 4 kpk). Wszak obrońcom chodziło o odtworzenie procesu decyzyjnego oskarżonego w czasie czynu, analizy procesu myślowego w czasie składania wyjaśnień, zbadanie osobistych przeżyć oskarżonego w chwili czynu, czyli o zadanie niemożliwe do wykonania przez biegłego psychologa. Zaś odpowiedź na pytanie, czy oskarżony „wybiela się, tzn. umniejsza swą odpowiedzialność”, należy do sądu. Wobec oczywistej niemożności dopuszczenia dowodu z opinii psychologa na te okoliczności, w zarzucie kasacji inaczej ujęto okoliczności, na które miałaby wypowiedzieć się biegła, ale i tak chodziło o to, aby to biegła oceniła wiarygodność i przydatność wyjaśnień oskarżonego do czynienia ustaleń faktycznych.

Finalnie, zauważenia wymaga, że w kasacjach nie kwestionowano już ustalenia, iż oskarżony co najmniej przez 6 minut, ze znaczną siłą uciskał szyję pokrzywdzonej, realizując w ten sposób zamiar bezpośredni zabójstwa.

Z przytoczonych względów uznano kasacje za oczywiście bezzasadne, oddalając je na posiedzeniu.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2019 r., sygnatura III KK 540/18

Wynagrodzenie biegłego

Skorzystanie z pomocy biegłego w toku postępowania karnego bardzo często wiąże się nie tylko z koniecznością oczekiwania na ekspertyzę, ale również z dużymi kosztami. W zależności od użytych przez biegłego metod badawczych czy czasu przeznaczonego na sporządzenie opinii mogą to być zarówno grosze, jak i bajońskie sumy.

Wynagrodzenie czy koszty?

Art. 618f § 1 kpk wymienia 2 rodzaje należności przysługujących biegłemu – wynagrodzenie oraz zwrot wydatków niezbędnych dla wydania opinii. Ta pierwsza będzie związana z samą osobą biegłego i z rodzajem wykonywanej przez niego pracy. Stanowi to pewnego rodzaju ekwiwalent za poświęcenie własnego czasu, pracy i zdolności. Zgodnie bowiem z tymi wytycznymi sąd będzie ustalał wysokość wynagrodzenia – § 3. Zwrot kosztów przysługuje biegłemu, jeżeli przy sporządzaniu ekspertyzy lub podczas wykonywania badań wyłożył on z własnej kieszeni potrzebne środki. W takiej sytuacji sąd nie szacuje poniesionych kosztów. Jedynie sprawdza, czy są należycie udokumentowane. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dn. 24.04.2013 w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym w § 8 wskazuje, że wydatki biegły dokumentuje za pomocą faktur lub rachunków albo kopii tych dokumentów, a w razie ich braku – za pomocą oświadczenia.

Czy opinia biegłego jest wiążąca dla sądu?

Jak już wspomniano, sąd musi zwrócić się do biegłego, jeśli dojdzie do przekonania, że okoliczność mająca istotne znaczenie dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy można wyjaśnić tylko w wyniku wykorzystania specjalistycznej wiedzy ekspertów. W takim przypadku dowód z opinii biegłego z uwagi na składnik wiadomości specjalnych jest dowodem tego rodzaju, że nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową ani wnioskowaniem na podstawie innych ustalonych faktów (wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 2010 r., sygn. II PK 192/09).

Tym samym opinia wydana przez biegłych może stanowić kluczowy dowód w sprawie. Jednak sama opinia podlega takiej samej ocenie sądu jak każdy inny dowód przeprowadzony w sprawie. Oznacza to, że istnieje możliwość jej zakwestionowania. Należy jednak pamiętać, że fakt, iż opinia biegłego w postępowaniu nie jest dla strony przekonująca, nie zawsze stanowi podstawę dopuszczenia opinii uzupełniającej lub nowej. Jeśli opinia, zdaniem sądu, będzie przekonująca, a przy tym będzie jasna, pełna i nie będzie zawierała sprzeczności, przeciwne twierdzenie strony nie będzie stanowiło skutecznej podstawy odwoławczej (postanowienie Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2017 r., sygn. II KK 79/17).

Opinia niepełna lub niejasna, sprzeczne opinie

Zgodnie z art. 201 kpk, jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych. Jako kwalifikatory opinii ustawodawca w przepisie wskazał wprost trzy okoliczności. Są nimi:

1. zupełność,
2. jasność,
3. niesprzeczność.

Czwarty element oceny, tj. dysponowanie przez biegłego wiadomościami specjalnymi w celu stwierdzenia danej okoliczności, nie wynika z treści art. 201 kpk. Jest jednak równie ważny. Można go wyinterpretować z art. 193 kpk. Ujawnienie okoliczności w postaci niejasności, niepełności czy sprzeczności opinii nakłada na organ procesowy konieczność wezwania ponownie biegłych (tych samych) do zasięgnięcia opinii innych biegłych. Organ procesowy nie może bowiem danej okoliczności (która wymaga wiadomości specjalnych) ustalić samodzielnie przez odrzucenie wszystkich opinii i przyjęcie własnego stanowiska w danej kwestii (wyrok Sądu Najwyższego z 3 marca 1981 r., sygn. IV KR 271/80).

Czy można podważyć opinię biegłego?

Jeśli zdaniem sądu opinia biegłego posiada braki lub wady, to nie można jej uznać za wiarygodny dowód. Tym samym sąd zażąda uzupełniającej opinii od tych samych biegłych lub powoła nowych (art. 201 kpk). Co istotne, nie każde uchybienie zawarte w opinii sądowej stanowi przeszkodę do tego, aby opinia ta stanowiła podstawę rozstrzygnięcia sądu (np. brak załącznika). Stąd mogą uzupełnić ją biegli. W istocie więc podważenie opinii z punktu widzenia jej merytorycznej treści daje dopiero szanse na to, aby sąd przychylił się do wniosku o powołanie nowego biegłego. Co należy więc zrobić? Przede wszystkim – zgłosić zarzuty do opinii w postaci pisma procesowego. Można tym samym żądać uzupełnienia sporządzonej przez biegłego opinii albo powołania innego eksperta.

Zarzuty do opinii

Przede wszystkim należy pamiętać, że zarzuty do opinii biegłego powinny się koncentrować na wartości merytorycznej opinii. Innymi słowy: należy rozważyć, czy wybrane przez biegłego metody były słuszne i czy wnioski z nich wyciągnięte są prawidłowe. Warto również zwrócić uwagę na ewentualne błędy w wyliczeniach biegłego. Mogą nimi być np. omyłkowo podane wartości lub zawyżone bądź zaniżone dane względem stanu rzeczywistego.

Formułując zarzuty, należy także pamiętać, że biegły nie może sam z własnej inicjatywy przeprowadzić żadnego dodatkowego dowodu. Oznacza to, że nie jest on uprawniony do jego uzupełnienia np. poprzez przesłuchanie świadków. Nawet jeżeli biegły uzna, że przekazany mu materiał dowodowy jest niewystarczający. Biegły przy sporządzaniu opinii zobowiązany jest bowiem do korzystania z zebranego przez sąd materiału dowodowego. Nie ma uprawnień do dokonywania dodatkowych ustaleń we własnym zakresie. Należy również przypomnieć, że biegły nie może dokonywać oceny stanu faktycznego (np. poprzez ocenę przydatności danego dowodu, np. zeznań świadka). Nie może również wydawać ostatecznych rozstrzygnięć w sprawie.

Co jeśli nie uda się zakwestionować opinii?

Może się również zdarzyć, że podniesione zarzuty dotyczące opinii biegłego nie spotkały się z aprobatą składu orzekającego. Wówczas warto wziąć pod uwagę kwestię sporządzenia prywatnej opinii. Następnie należy dołączyć ją do akt sprawy. Opinia prywatna nie ma waloru dowodu z opinii biegłego sądowego. Stanowi jednak dowód z dokumentu prywatnego. Wnioski zawarte w takiej opinii sąd musi rozważyć i ocenić. Tym samym opinia prywatna może poddać w wątpliwość opinię biegłego sądowego. Może również doprowadzić do sporządzenia opinii przez innego biegłego.

Opinia fałszywa, nierzetelna lub wydana z nieusprawiedliwionym opóźnieniem

Sporządzenie fałszywej opinii skutkuje 2 sankcjami. Po pierwsze, nie przysługuje za taką opinię wynagrodzenie ani zwrot jakichkolwiek kosztów. Po drugie, biegłemu grozi w takiej sytuacji odpowiedzialność karna z art. 233 § 4 kk. Absurdalne byłoby bowiem przyznanie wynagrodzenia za sporządzenie fałszywej opinii z jednoczesną penalizacją takiego czynu.

Nierzetelność opinii jest zdecydowanie ocenna. Naganność znacznego nieusprawiedliwionego opóźnienia będzie zależała natomiast od upływu czasu. Kodeks nie precyzuje, jakie cechy opinii kwalifikują ją jako nierzetelną. Ekspertyza może być z kolei nierzetelna częściowo lub całkowicie. W  sposób mniej lub bardziej rażący. W takiej sytuacji to sąd powinien bacznie przyjrzeć się dokumentowi. Następnie – po odpowiednim oszacowaniu – zdecydować o zmniejszeniu wynagrodzenia lub nawet o odstąpieniu od niego oraz od zwrotu kosztów.

Sankcjonowane jest jedynie nieusprawiedliwione opóźnienie biegłego i to nie każde, a tylko znaczne. Dlatego też nie każde nieusprawiedliwione opóźnienie będzie mogło skutkować – choćby minimalnym – zmniejszeniem wynagrodzenia. Nieuzasadnione przekroczenie granic czasowych na tyle rażące, że ucierpi na tym zasada szybkości procesu, może skutkować decyzją sądu o odstąpieniu od wynagrodzenia i zwrotu poniesionych przez biegłego kosztów.[1]

Procedura

Przede wszystkim – na wniosek… Stosuje się bowiem odpowiednio przepisy dotyczące zwrotu kosztów podróży przysługujące świadkom. Organ prowadzący postępowanie powinien pouczyć biegłego o sposobie i czasie złożenia właściwego podania. W przeciwnym razie zastosowanie znajdzie art. 16 § 1 in fine kpk. Błędne pouczenie albo jego brak nie będą zatem mogły skutkować negatywnymi konsekwencjami dla biegłego. Co do zasady powinien on wnieść (ustnie do protokołu lub na piśmie) o przyznanie wynagrodzenia i zwrot kosztów na podstawie przedłożonego przez niego rachunku w ciągu 3 dni od dnia zakończenia czynności z udziałem osoby uprawnionej do tych należności. Jeżeli czynność miałaby polegać na pisemnym przedstawieniu opinii bez np. stawiennictwa w sądzie, powyższy termin biegnie od dnia wywiązania się z nałożonego obowiązku, tj. od dnia przedłożenia pisemnego dokumentu organowi prowadzącemu postępowanie.[2]

Wyłączenie biegłego

Zgodnie z art. 196 § 1 kpk, biegłymi nie mogą być:

1. obrońcy albo adwokaci lub radcowie prawni – co do faktów, o których dowiedzieli się udzielając porady prawnej zatrzymanemu lub prowadząc sprawę;
2. duchowni – co do faktów, o których dowiedzieli się przy spowiedzi,
3. osoby najbliższe dla oskarżonego;
4. świadkowie, którzy w innej toczącej się sprawie są oskarżeni o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem;
5. osoby pozostające z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym.

Wyłączeniu podlegają także osoby, do których odnoszą się odpowiednie analogiczne przyczyny wyłączenia jak do sędziego, z pewnym ich ograniczeniem. Mowa o przyczynach wymienionych w art. 40 § 1 pkt 1-3 i 5 kpk. Są one następujące:

1. sprawa dotyczy biegłego bezpośrednio;
2. biegły jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób;
3. jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kuratel;
4. brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze.

Wyłączone z bycia biegłym są także osoby powołane w sprawie w charakterze świadków oraz osoby, które były świadkiem czynu.

Jeżeli nastąpi ujawnienie przyczyny wyłączenia biegłego, wówczas wydana przez niego opinia nie stanowi dowodu. Na miejsce biegłego wyłączonego powołuje się natomiast innego biegłego (art. 196 § 2 kpk). W przypadku gdy ujawnią się powody osłabiające zaufanie do wiedzy lub bezstronności biegłego albo inne ważne powody, powołuje się innego biegłego. Stanowi o tym art. 196 § 3 kpk.

Opinia biegłego

Zgodnie z art. 200 kpk, w zależności od polecenia organu procesowego biegły składa opinię ustnie lub na piśmie. Opinia taka powinna zawierać:

1. imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe biegłego;
   1. imiona i nazwiska oraz pozostałe dane innych osób, które uczestniczyły w przeprowadzeniu ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonanych przez każdą z nich;
2. w wypadku opinii instytucji – także pełną nazwę i siedzibę instytucji;
3. czas przeprowadzonych badań oraz datę wydania opinii;
4. sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski;
5. podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii.

Jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych (art. 201 kpk).

Zwolnienie z funkcji biegłego

Zgodnie z § 6 rozporządzenia, prezes sądu okręgowego zwalnia z funkcji biegłego:

1. na jego prośbę;
2. jeżeli biegły utracił warunki do pełnienia tej funkcji albo gdy zostanie stwierdzone, że w chwili ustanowienia warunkom tym nie odpowiadał i nadal im nie odpowiada.

Ponadto prezes sądu może zwolnić z funkcji biegłego z ważnych powodów. W szczególności jeżeli nienależycie wykonuje on swoje czynności. W przypadku zwolnienia biegłego z jego funkcji prezes jest obowiązany wysłuchać biegłego. Chyba że okazałoby się to niemożliwe.

Lista biegłych sądowych

Prezes sądu prowadzi listy biegłych sądowych według poszczególnych gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innych umiejętności oraz wykazy biegłych sądowych na kartach założonych dla każdego biegłego. W listach i wykazach podaje się adres biegłego. Jest tam również oprócz tego termin, do którego został ustanowiony. Są tam też zamieszczone także inne dane dotyczące specjalizacji (§ 8 ust. 1 rozporządzenia).

Biegły skreślany jest z listy oraz usuwana jest jego karta z wykazu:

1. z chwilą zwolnienia z funkcji;
2. w razie śmierci;
3. z upływem okresu ustanowienia biegłego, chyba że nastąpiło ponowne ustanowienie.

Listy biegłych sądowych są dostępne dla zainteresowanych w sekretariatach sądowych. W szczególności listy te udostępnia się stronom, uczestnikom postępowania oraz organom prowadzącym postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych i sądom wojskowym.

W styczniu każdego roku prezes podaje do wiadomości sądom rejonowym w okręgu sądu okręgowego oraz Ministerstwu Sprawiedliwości listy biegłych sądowych. Zawiadamia także niezwłocznie o każdej zmianie listy oraz o wszczęciu wobec tych osób postępowania karnego albo o ubezwłasnowolnienie (§ 9 rozporządzenia).

[1] K. Nowicki [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2018, s. 1850.

[2] Ibidem, s. 1853.