Demoralizacja nieletniego

Podstawową zasadą, którą należy kierować się w sprawach nieletnich jest jego dobro. W postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru. Znaczenie ma również zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego. Jak wygląda sytuacji pomocy nieletnim w przypadku ich demoralizacji?

Postępowanie w sprawach nieletnich

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (dalej jako „upn”) wymienia szeroki zespół typowych przejawów demoralizacji nieletniego, nie dając jednak ogólnego określenia pojęcia „demoralizacja”, co też byłoby trudne do zrealizowania. Ogólnie można powiedzieć, że demoralizacja jest szczególną postacią nieprzystosowania społecznego. Zgodnie ze Słownikiem Języka Polskiego PWN, demoralizacja to „odrzucenie obowiązujących norm moralnych, prowadzące do łamania prawa, rozwiązłości obyczajów itp.; też: czyjeś działania lub zachowanie powodujące u innych odrzucenie takich norm”*.

Natomiast nieletni w rozumieniu prawa karnego to osoba, która w momencie popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17. roku życia. Odpowiada ona karnie tylko w szczególnych przypadkach. Określono je w art. 10 § 2 Kodeksu karnego oraz w art. 13 i art. 94 upn. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich kwalifikuje wiek osoby nieletniej:

• do 18. roku życia – zapobieganie i zwalczanie demoralizacji,
• od 13. do 17. roku życia – postępowanie o czyny karalne (przestępstwa, przestępstwa skarbowe oraz niektóre wykroczenia),
• nie dłużej niż do ukończenia 21. roku życia – wykonywanie środków wychowawczych i środka poprawczego.

Przeczytaj również:
Małoletni, nieletni, młodociany – czy to ta sama osoba?

Zawiadomienie o demoralizacji

Przepis art. 4 § 1 upn nakłada na każdego, kto stwierdzi zaistnienie sytuacji, która wskazuje na demoralizację osoby nieletniej (np. bezpośrednio zetknie się z nią), społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania takim zachowaniom. Obejmuje on przede wszystkim obowiązek zawiadomienia o tych okolicznościach rodziców lub opiekunów nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, policji lub innego właściwego organu. Regulacja ta nakłada na wszystkich obywateli obowiązek odpowiedniej aktywności w tym względzie. Nakłada również obowiązek współdziałania z odpowiednimi instytucjami w przeciwdziałaniu demoralizacji nieletniego. Brak reakcji ze strony społeczeństwa na obserwowane zachowania naganne osób nieletnich jest niebezpiecznym zjawiskiem. Może być odbierane przez nieletnich jako akceptacja ich nieodpowiednich zachowań.

Przeczytaj również:
Czy Policja może zatrzymać nieletniego?

Okoliczności świadczące o demoralizacji

Artykuł 4 § 1 upn podaje przykłady okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego. Zalicza on do nich w szczególności:

• naruszanie zasad współżycia społecznego,
• popełnienie czynu zabronionego,
• systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,
• używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia,
• uprawianie nierządu,
• włóczęgostwo,
• udział w grupach przestępczych,

Katalog ten ma charakter otwarty.

Przeczytaj również:
Kiedy nieletni może zostać umieszczony w zakładzie poprawczym?

Społeczny obowiązek

Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję (art. 4 § 2 upn). Jak sam przepis wskazuje, dotyczy on każdego, kto powziął wiadomość o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego (a więc nie tylko wtedy, gdy był jego świadkiem).

Obowiązek społeczny, o którym mowa w art. 4 § 1 i 2 upn, charakteryzuje się tym, że stanowi zobowiązanie typu moralnego, a nie prawnego, co sprawia, że niewywiązanie się z niego nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji prawnych. Należy jednak pamiętać, iż kodeks karny zawiera pewną grupę czynów karalnych o statusie przestępstw powszechnych (w tym m.in. przestępstwo zabójstwa), gdzie wiedza o ich popełnieniu przez kogokolwiek (w tym przez osobę nieletnią) rodzi prawny obowiązek niezwłocznego zawiadomienia o tym organu powołanego do ścigania przestępstw. Niewywiązanie się z tego obowiązku jest przestępstwem z art. 240 kk. Grozi za to kara pozbawienia wolności do lat 3.

Obowiązek instytucji państwowych i organizacji społecznych

Nieco inaczej został sformułowany obowiązek pod adresem instytucji państwowych i organizacji społecznych, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu. Zgodnie z art. 4 § 3 upn, instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję. Muszą również przedsięwziąć czynności niecierpiące zwłoki, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu. Warto zaznaczyć, że jest to obowiązek prawny, a nie społeczny.

Warto także zwrócić uwagę na art. 23 kpk. Nałożono w nim na sądy, a na etapie postępowania przygotowawczego – na prokuratorów obowiązek zawiadomienia sądu rodzinnego o przypadkach przestępstw popełnionych na szkodę małoletniego, we współdziałaniu z małoletnim lub w okolicznościach, które mogą świadczyć o demoralizacji małoletniego albo o gorszącym wpływie na niego w celu rozważenia potrzeby zastosowania środków przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Zasady postępowania w sprawie nieletniego

W sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem. Trzeba dążyć do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzać, w miarę potrzeb, do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny (art. 3 § 1 upn). Dyrektywa ta ma charakter nadrzędny. I znajduje zastosowanie przy wszystkich sprawach nieletnich na każdym etapie postępowania i w każdej kwestii (tj. zarówno przy podejmowaniu decyzji procesowych, jak i merytorycznych oraz na każdym etapie zajmowania się sprawą, czyli zarówno w toku postępowania przed sądem rodzinnym (w postępowaniu pierwszoinstancyjnym), jak i przed sądem odwoławczym (w postępowaniu drugoinstancyjnym), a także w toku postępowania wykonawczego. Co więcej, ma ona podstawowe znaczenie przy dokonywaniu wykładni wszystkich przepisów ustawy.