W przepisach nie znajdziemy definicji dnia wolnego od pracy. W treści kodeksu pracy i innych ustaw możemy jednak znaleźć kilka kategorii dni wolnych od pracy. Czy praca w te dni jest dopuszczalna? Czy pracownikowi należy się dodatkowe wynagrodzenie za pracę w dzień wolny?
Kategorie dni wolnych od pracy
Na podstawie przepisów wyróżnić możemy następujące kategorie dni wolnych od pracy:
- dni ustawowo wolne od pracy – niedziele oraz święta wymienione w ustawie z 18 stycznia 1951 roku o dniach wolnych od pracy,
- święta „branżowe”, np. Barbórka, czyli dni wolne przysługujące pracownikom niektórych zawodów,
- dni wolne od pracy wynikające z rozkładu czasu pracy w 5-dniowym tygodniu pracy,
- dodatkowe dni wolne udzielane w zamian za pracę w niedzielę, święto oraz za pracę w dzień wolny od pracy wynikający z przeciętnie 5-dniowego tygodnia pracy,
- dni wolne od pracy wynikające z rozkładu czasu pracy w równoważnym czasie pracy.
Co do zasady dni wolne od pracy pokrywają się z dobą astronomiczną, choć oczywiście nie muszą. Natomiast odrębnie sprecyzowano granice doby niedzielnej i świątecznej. Zgodnie z art. 151(9) kodeksu pracy za pracę w niedziele i święta uważa się pracę wykonywaną między godziną 6:00 w tym dniu a godziną 6:00 następnego dnia, chyba że u danego pracodawcy ustalono w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy (lub w drodze decyzji pracodawcy, jeśli te akty normatywne nie obowiązują w zakładzie pracy) inną granicę czasową obejmującą kolejne 24 godziny.
Praca w dzień wolny od pracy
Dla pracowników pracujących w systemie 5-dniowego tygodnia pracy dni wolne mogą przypadać w każdy dzień tygodnia, z wyłączeniem niedziel i świąt. Tak więc pracownik może pracować w poszczególnych tygodniach okresu rozliczeniowego przez 6 dni w tygodniu, co należy wyrównać w pozostałych tygodniach okresu rozliczeniowego. Zgodnie z art. 151(3) kodeksu pracy pracownikowi, który ze względu na konieczność pracy w godzinach nadliczbowych wykonywał pracę w dniu wolnym od pracy, przysługuje w zamian dodatkowy wolny dzień. Dzień wolny powinien przypadać w tym samym okresie rozliczeniowym, w którym pracownik pracował w nadgodzinach. Nie ma też znaczenia ilość godzin przepracowanych w wolnym dniu. Przykładowo nawet za 4 godziny nadgodzin należy się cały dodatkowy wolny dzień. Ponadto pracownik nie może być z tego powodu stratny.
Rekompensata za pracę w dzień wolny
Jedyną formą rekompensaty za pracę w dzień wolny jest udzielenie dodatkowego dnia wolnego. Pracodawca nie może np. zrekompensować tego pracownikowi dodatkowym wynagrodzeniem. Nieudzielenie dodatkowego dnia wolnego jest wykroczeniem przeciwko prawom pracowniczym na podstawie art. 281 pkt 5 kodeksu pracy. Za to wykroczenie pracodawcy grozi nawet 30.000 złotych grzywny.
Wynagrodzenie za pracę w dzień wolny możliwe jest jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Przykładowo pracownikowi należy się wynagrodzenie za ten dzień, gdy:
- nie ma możliwości odbioru dodatkowego dnia wolnego ze względu na upływ czasu, na jaki zawarto umowę o pracę,
- pracodawca nie może uzgodnić z pracownikiem terminu odbioru dodatkowego dnia wolnego,
- nie ma możliwości odebrania dnia wolnego w tym samym okresie rozliczeniowym.
Przy obliczaniu wynagrodzenia za pracę w dniu wolnym od pracy należy wziąć pod uwagę, że praca w dniu wolnym powoduje powstanie godzin nadliczbowych, nawet jeśli nie przekroczono wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym okresie rozliczeniowym. Zgodnie z art. 151(1) par. 2 kodeksu pracy pracownikowi należy się wtedy normalne wynagrodzenie powiększone o dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia. Jeśli jednak np. pracownik zatrudniony w podstawowym czasie pracy w danym dniu przepracowałby 10 godzin, to na podstawie art. 151(1) par 1 pkt 2 kodeksu pracy za 2 ostatnie godziny należy mu się normalne wynagrodzenie z dodatkiem 50%. Jeśli te godziny przypadałyby w porze nocnej, to dodatek ten wynosiłby 100%.
Praca w niedziele i święta
Ogólna zasada mówi, że niedziele i święta są dniami wolnymi od pracy. Praca w te dni możliwa jest w następujących przypadkach:
- konieczność prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo ochrony mienia lub usunięcia awarii,
- wykonywanie prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludzkości, w tym w szczególności praca w:
- zakładach świadczących usługi dla ludności,
- gastronomii,
- zakładach hotelarskich,
- jednostkach gospodarki komunalnej,
- zakładach opieki zdrowotnej i innych placówek służby zdrowia przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych,
- jednostki organizacyjne pomocy społecznej oraz jednostki organizacyjne wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej zapewniające całodobową opiekę,
- zakłady prowadzące działalność w zakresie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku
- dla pracowników zatrudnionych w systemie czasu pracy, w którym praca świadczona jest jedynie w piątki, soboty, niedziele i święta,
- wykonywanie prac:
- polegających na świadczeniu usług z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej, odbieranych poza terytorium RP, jeżeli zgodnie z przepisami obowiązującymi u odbiorcy usługi niedziela lub święto jest u niego dniem pracy,
- zapewniających możliwość świadczenia powyższych usług,
- oraz w przypadku pracy:
- w ruchu ciągłym,
- zmianowej,
- przy niezbędnych remontach,
- w transporcie i komunikacji,
- w zakładowych strażach pożarnych i w zakładowych służbach ratowniczych,
- przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób,
- w rolnictwie i hodowli.
Rekompensata za pracę w niedziele i święta
Za pracę w niedzielę pracownikowi należy się dodatkowy dzień wolny przypadający 6 dni kalendarzowych przed lub po takiej niedzieli. Jeżeli nie ma możliwości wyznaczenia takiego dnia, pracownikowi przysługuje dodatkowy dzień przypadający do końca okresu rozliczeniowego. Jeśli takiej możliwości również nie ma, na podstawie art. 151(11) par. 1 i 2 kodeksu pracy pracownikowi przysługuje 100% dodatku do wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w niedzielę. Cały dzień wolny przysługuje niezależnie od ilości godzin przepracowanych w niedzielę lub święto.
Jeśli pracodawca nie udzieli pracownikowi dodatkowego dnia wolnego w tym samym okresie rozliczeniowym, pracownik za każdą taką godzinę powinien otrzymać dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia (art. 151(11) par. 2 lub 3 kodeksu pracy).
Ta sama zasada obowiązuje w sytuacji, gdy święto przypada w niedzielę.
Jeśli niedziela jest dla pracownika rozkładowym dniem pracy, przysługuje mu wynagrodzenie wraz z dodatkiem za godziny przepracowane ponad dobową normę czasu pracy w wysokości 50% wynagrodzenia. Zamiast dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych pracodawca może pracownikowi udzielić dodatkowego dnia wolnego.
Jeśli w danym zakładzie pracy praca odbywa się również w niedzielę, przynajmniej raz na 4 tygodnie pracownikowi przysługuje wolna niedziela. Zasada ta nie obowiązuje wobec pracowników zatrudnionych w systemie pracy weekendowej na podstawie art. 144 kodeksu pracy.
Za pracę w święto pracownikowi przysługuje dodatkowy dzień wolny w tym samym okresie rozliczeniowym (art. 151(11) par. 1 pkt 2 kodeksu pracy). Jeśli nie ma takiej możliwości, za każdą godzinę przepracowaną w święto pracownikowi przysługuje, oprócz normalnego wynagrodzenia, dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia (art. 151(11) par. 3 kodeksu pracy).
