Formy naprawienia szkody w prawie cywilnym
Naprawienie szkody w prawie cywilnym może przyjąć jedną z dwóch form. Pierwsza z nich to restytucja naturalna, czyli przywrócenie stanu poprzedniego. Druga to zapłata odszkodowania naturalnego, czyli zapłata odpowiedniej sumy pieniężnej. Kto dokonuje wyboru formy naprawienia szkody i w jaki sposób się to odbywa?
Kto dokonuje wyboru formy naprawienia szkody?
Zgodnie z przepisami polskiego prawa cywilnego, wybór formy naprawienia szkody należy do poszkodowanego. Dokonuje go poprzez złożenie stosownego oświadczenia drugiej stronie w taki sposób, żeby mogła się zapoznać z jego treścią. Zgodnie z powszechnym poglądem, złożone oświadczenie woli o wyborze formy naprawienia szkody nie może być zmienione ani cofnięte bez zgody adresata.. Źródłem opisywanego prawa jest art. 363 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej również jako „k.c.”).
Jak zostało wspomniane we wstępie – poszkodowany może zażądać przywrócenia stanu poprzedniego lub zapłaty sumy pieniężnej. Wybór poszkodowanego nie jest jednak nieograniczony. Gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
Obydwa sposoby naprawienia szkody, w myśl ustawodawcy, realizują funkcję kompensacyjną odpowiedzialności odszkodowawczej. Polega ona na tym, że odszkodowanie ma wyrównać szkodę, jakiej doznał poszkodowany.
Przywrócenie stanu poprzedniego – restytucja naturalna
Pojęcie przywrócenia stanu poprzedniego należy rozumieć funkcjonalnie. Zdarzeń zaistniałych nie da się bowiem cofnąć. Restytucja naturalna charakteryzuje się tym, że zmierza do kompensacji szkody w drodze zastąpienia lub naprawienia naruszonego dobra poszkodowanego. W określonych przypadkach przybiera postać usunięcia ujemnych skutków naruszenia jego konkretnego interesu. Nie odnosi się zatem do całego majątku poszkodowanego, który podlega badaniu przy ustalaniu odszkodowania według teorii różnicy, zwanej również metodą dyferencyjną.
W orzecznictwie tytułem przykładu sposobu restytucji naturalnej wskazuje się, że w razie wyrządzenia szkody polegającej na pozbawieniu poszkodowanego możliwości pobierania wody z urządzonej na jego gruncie studni sąd może nakazać sprawcy szkody przywrócenie stanu poprzedniego w zakresie dostępu do wody.
Sąd dokonuje tego poprzez zobowiązanie sprawcy do zbudowania na tym gruncie, w innym miejscu, nowej studni. Przeczytamy o tym w wyroku Sądu Najwyższego z 29 listopada 1982 r., sygn. I CR 377/82. Należy pamiętać, iż restytucja naturalna ulega wyłączeniu, gdy jest niemożliwa oraz gdy powodowałaby dla dłużnika nadmierne trudności lub koszty.
Teoria różnicy – sposób określenia wielkości szkody
Teoria różnicy stosowana jest przez judykaturę w celu określenia wielkości szkody. Polega ona na tym, że sądy zgodnie z art. 361 § 2 k.c. i z uwzględnieniem chwili orzekania (art. 316 § 1 k.p.c.) ustalają rozmiar szkody majątkowej, porównując stan majątkowy, w jakim poszkodowany rzeczywiście się znajduje wskutek wystąpienia zdarzenia szkodzącego, z tym, w jakim znajdowałby się, gdyby zdarzenie szkodzące nie nastąpiło.
Należy również pamiętać, iż na podstawie art. 363 § 2 k.c. i podstawowej zasady, że nikt nie może bogacić się na własnej szkodzie (zasada pełnego odszkodowania), wywodzona jest konieczność ustalenia odszkodowania z uwzględnieniem wszelkich okoliczności, a metoda dyferencyjna pozwala na uwzględnienie zdarzeń, które zwiększają, jak i zmniejszają rozmiar szkody.
Zapłata sumy pieniężnej w celu wyrównania szkody
Odnośnie do zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej trzeba natomiast wskazać, że odszkodowanie pieniężne stanowi alternatywę dla restytucji naturalnej. Artykuł 363 § 1 k.c. mówi o odpowiedniej kwocie pieniężnej. Chodzi zatem o ekwiwalent pieniężny szkody. Zapłata następuje, gdy restytucja naturalna jest niemożliwa z przyczyn faktycznych lub prawnych albo gdy przywrócenie stanu poprzedniego pociąga dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty.
Warto posłużyć się przykładem z orzecznictwa. Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli właściciel uszkodzonego pojazdu żąda przywrócenia stanu poprzedniego, to sprawca szkody nie może mu narzucić innej formy odszkodowania, polegającej na odszkodowaniu w postaci różnicy między wartością samochodu przed wypadkiem a ceną uzyskaną z likwidacji (wyrok Sądu Najwyższego z 1 września 1970 r., sygn. II CR 371/70).
Należy zaznaczyć, iż w przypadku otrzymania odszkodowania pieniężnego poszkodowany może spożytkować pieniądze według własnego uznania. Osoba, która spowodowała szkodę, nie może w żaden sposób wpływać na decyzje dotyczące rozporządzaniem tą kwotą. Przede wszystkim nie może żądać zwrotu uiszczonej kwoty w sytuacji przeznaczenia jej na inny cel niż pokrycie uszczerbku.
Wysokość odszkodowana pieniężnego – według jakich cen?
Zgodnie z art. 363 § 2 k.c. jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania. Chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili. Oznacza to, że określenie wysokości odszkodowania pieniężnego następuje w oparciu o kryteria zobiektywizowane – ceny z daty ustalenia odszkodowania. Miarodajne będą zatem ceny rynkowe (wyrok Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2003 r., sygn. III CZP 32/03).
