List żelazny dopuszczalny jedynie w przypadku braku sprzeciwu prokuratora?

Obecnie projekt nowelizacji Kodeksu postępowania karnego skierowany został do I czytania na posiedzeniu Sejmu. Projekt ten przewiduje m.in. kompleksową nowelizację przepisów regulujących instytucję listu żelaznego, doprecyzowującą i rozbudowującą ich treść. Zdaniem projektodawców skutkować będzie to podniesieniem jej funkcjonalności, jak i usunięciem pola do rozbieżnego stosowania tej instytucji.

List żelazny

Obecnie obowiązujące przepisy przewidują, że jeżeli oskarżony przebywający za granicą złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub do prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy, właściwy miejscowo sąd okręgowy może wydać oskarżonemu list żelazny (art. 281 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm., dalej również jako „k.p.k.”). Tym samym zapewnia on podejrzanemu (oskarżonemu) pozostawanie na wolności aż do prawomocnego zakończenia postępowania.

Do wydania listu żelaznego konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek:

1. podejrzany (oskarżony) musi przebywać za granicą;
2. podejrzany (oskarżony) złoży oświadczenie, że stawi się do sądu lub prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy.

Wydanie takiego listu przez sąd ma charakter fakultatywny. Oznacza to, że samo spełnienie przesłanek z art. 281 k.p.k. nie obliguje sądu do wydania takiego listu. Wydanie listu następuje przede wszystkim wtedy, gdy w interesie publicznym leży wyjaśnienie sprawy. Miejsce pobytu podejrzanego (oskarżonego) za granicą nie jest natomiast znane lub jest znane, lecz wydanie takiej osoby jest albo niemożliwe (np. ze względu na brak umowy ekstradycyjnej), albo też powodowałoby znaczne trudności.

List żelazny – dlaczego konieczne są zmiany?

W uzasadnieniu projektu nowelizacji projektodawcy zauważyli, iż w orzecznictwie niektórych sądów ujawniło się stanowisko traktujące instytucję listu żelaznego jako sui generis tryb wzruszenia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu orzeczonego wobec ukrywających się oskarżonych. Nie znajduje to jednak oparcia w obowiązujących przepisach. Podkreślono, że przesłankami wydania takiego listu są wyłącznie przebywanie oskarżonego za granicą oraz złożenie pozytywnej deklaracji co do udziału w postępowaniu. „Przebywania za granicą” nie należy utożsamiać z ukrywaniem się za granicą.

Absurdalną byłaby interpretacja, że ukrywanie się za granicą rodzi dla podejrzanego pewną formę procesowego uprzywilejowania. Miałaby ona polegać na możliwości skorzystania z dobrodziejstw gwarancji listu żelaznego. W odróżnieniu od oskarżonego ukrywającego się w kraju, który takiej możliwości jest pozbawiony. Należy również pamiętać, że list żelazny może dotyczyć także obywateli państw obcych. Takich, którzy przebywają w miejscu swojego stałego pobytu bez intencji ukrywania się.

Celem wprowadzonych zmian jest więc wyraźne podkreślenie przez ustawodawcę, że list żelazny nie może stanowić alternatywy dla tymczasowego aresztowania. Nie może być orzekany konkurencyjnie i wymuszać uchylenia wcześniejszych postanowień w tym zakresie oraz zaniechania realizacji powiązanego z nim listu gończego. Warunkiem wydania takiego listu powinno być uprzednie stwierdzenie, że oświadczenie i deklaracja oskarżonego (art. 281 k.p.k.) są na tyle wiarygodne, że uzasadniają uchylenie zastosowanego wcześniej środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Jest to w pełni zgodne z art. 253 § 1 i 2 k.p.k. 

Większa władza dla prokuratora

W uzasadnieniu projektu ustawy podkreślono również funkcję prokuratora jako rzecznika interesu publicznego w zakresie ścigania przestępstw oraz dysponenta przygotowawczego etapu postępowania karnego. Z tego powodu to właśnie prokuratorom przyznano nowe kompetencje w zakresie stosowania listu żelaznego. Zmiany te mają dotyczyć:

• zapewnienia wpływu prokuratora na stosowanie tej instytucji na etapie postępowania przygotowawczego (proj. art. 281 § 2 i 3 oraz proj. art. 282 § 3 k.p.k.),
• ukształtowania mechanizmu rozwiązywania kolizji listu żelaznego z wcześniej zastosowanym tymczasowym aresztowaniem poprzez wprowadzenie podstawy do obligatoryjnego uchylenia tymczasowego aresztowania przez sąd orzekający o wydaniu listu żelaznego (proj. art. 281 § 4 k.p.k.),
• doprecyzowania przepisu stanowiącego podstawę do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie wydania listu żelaznego (proj. art. 284 § 2 k.p.k.),
• dodania unormowania przesądzającego o tym, że wniosek o wydanie podejrzanemu listu żelaznego nie wstrzymuje rozpoznania wniosku o zastosowanie wobec niego tymczasowego aresztowania, co akcentuje brak konkurencyjności obu zbiegających się postępowań incydentalnych (proj. art. 284a k.p.k.).

Skutki nowelizacji

Stosowanie instytucji listu żelaznego nie jest częste. W planowanej nowelizacji dopatruje się jednak kolejnej furtki do stopniowego rozszerzania kompetencji i władzy prokuratorskiej, a co za tym idzie – ograniczania pełnej samodzielności jurysdykcyjnej sądu. Obecnie – zgodnie z treścią art. 281 k.p.k. – to po stronie sądu występuje element dyskrecjonalnej władzy w odniesieniu do możliwości wydania listu żelaznego. Jeżeli oskarżony złoży oświadczenie, że nie będzie utrudniał postępowania, będzie stawiał się przed sądem lub obliczem prokuratora, pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy, to sąd może na jego wniosek wydać list żelazny.

Tymczasem planowana zmiana ma polegać na tym, że w postępowaniu przygotowawczym list żelazny będzie mógł być wydany na wniosek prokuratora lub przy braku jego sprzeciwu. Proponując dodanie regulacji, że również prokurator może wnioskować o wydanie takiego listu, doprecyzowuje się dotychczasową regulację. Jednocześnie jednak proponuje się wprowadzenie instrumentu procesowego w postaci jego sprzeciwu. Oznacza to, że jeśli prokurator w postępowaniu przygotowawczym sprzeciwi się wnioskowi oskarżonego, to sąd nie będzie mógł wydać listu żelaznego. Wobec tego to de facto właśnie prokurator będzie mógł przesądzić o braku możliwości wydania przez sąd listu żelaznego.