Nadużycie prawa podmiotowego

Pojęcie prawa podmiotowego jest źródłem nieustannych dyskusji cywilistów przede wszystkim ze względu na stosunkową niejednoznaczność tego terminu oraz jego pojemność semantyczną. Jak w takim razie określić nadużycie prawa podmiotowego?

Próby pełnego zdefiniowania jednej z podstawowych instytucji prawa cywilnego przynoszą tyle samo odpowiedzi co pytań. Zgodnie jednak przyjmuje się, że pod określeniem prawa podmiotowego rozumie się uprawnienia przysługujące danemu podmiotowi w określonej sytuacji prawno-faktycznej.

Przykład realizacji prawa podmiotowego

Za realizację prawa podmiotowego przykładowo można wskazać używanie rzeczy przez właściciela czy uprawnienie wynajmującego do żądania od najemcy uiszczenia czynszu. Wyraźnie więc widać, że nie jest możliwe odgórne określenie rodzaju uprawnień wchodzących w skład prawa podmiotowego. Będzie ono ustalane w odniesieniu do konkretnego podmiotu w konkretnej sytuacji.

Poprawne zarysowanie ram przedmiotowej instytucji ma niebagatelne znaczenie, bowiem cywilistyka – na podstawie wykładni norm prawa cywilnego – niejednokrotnie uzależnia następstwa prawne działań różnego rodzaju podmiotów od realizacji prawa podmiotowego. Tytułem przykładu należy wskazać wyłączenie bezprawności poczynań osób wykonujących własne prawa podmiotowe. Pozwala to im na uniknięcie odpowiedzialności deliktowej, a w rezultacie obowiązku naprawienia szkody wynikłej z ich działania lub zaniechania.

Nadużycie prawa podmiotowego

Kluczową regulację na gruncie prawa podmiotowego stanowi art. 5 k.c. konstatujący zakaz nadużywania praw podmiotowych. Polega on na wyłączeniu spod ochrony prawa cywilnego takich realizacji uprawnień danego podmiotu, które byłyby sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami życia społecznego.

Korelacja dwóch klauzul generalnych per se oznacza niejednoznaczność zakazu oraz obowiązek każdorazowej wnikliwej analizy naruszenia uprawnień. Konsekwencje jednak są znaczące. Pozbawienie grupy zachowań ochrony prawnej skutkuje bowiem brakiem możliwości powołania się na nie w sporze z innymi podmiotami. Ponadto konstrukcja części ogólnej KC rozszerza działanie zakazu nadużycia praw podmiotowych na inne kodyfikacje cywilnoprawne – m.in. na kodeks opiekuńczy i rodzinny.

Podsumowując

Z pokrótce zaprezentowanych obserwacji wynika, że instytucja nadużycia prawa podmiotowego ma fundamentalne znaczenie w obrocie prawnym. Przyznaje lub odmawia ochrony działającym w nim podmiotom, a także zakreśla ramy ich uprawnień. Zwięzła regulacja art. 5 KC stanowi więc nie tylko źródło mechanizmów prawa cywilnego, ale również skarbnicę stanów faktycznych i zagadnień problemowych.

Podniesienie zarzutu przedawnienia jako nadużycie prawa

Zastosowanie art. 5 k.c. obejmuje podniesienie zarzutu przedawnienia. Zastosowanie art. 5 k.c. w związku z zarzutem przedawnienia może mieć jednak miejsce tylko w wypadkach wyjątkowych.

Sąd Apelacyjny w Warszawie w maju 2018 roku wydał wyrok dotyczący kwestii:

• szkody, jako pozbawienie właściciela możliwości wykonywania przysługujących mu uprawnień,
• skutku podniesienia zarzutu przedawnienia,
• podniesienia zarzutu przedawnienia jako nadużycie prawa,
• wymagalności szczególnego roszczenia odszkodowawczego, przewidzianego w art. 160 § 6 k.p.a.

W swoim wyroku Sąd Apelacyjny wskazał, iż: w odniesieniu do instytucji przedawnienia, oceny czy powołanie się na nie przez pozwanego narusza zasady współżycia społecznego, powinno się dokonywać z dużą ostrożnością. Podniesienie takiego zarzutu może być uznane za nadużycie prawa jedynie zupełnie wyjątkowo. Aby w danym przypadku można było przyjąć, że podniesienie zarzutu przedawnienia jest nie do pogodzenia z zasadami współżycia społecznego, musi być w szczególności jasne, że bezczynność wierzyciela w dochodzeniu roszczeń była usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami.

Podniesienie zarzutu przedawnienia

Zastosowanie art. 5 k.c. obejmuje podniesienie zarzutu przedawnienia. Zastosowanie art. 5 k.c. w związku z zarzutem przedawnienia może mieć jednak miejsce tylko w wypadkach wyjątkowych. Wyjątkowość tą można wiązać z przyczynami dotyczącymi osoby dochodzącej roszczenia, jak i w wypadku opóźnienia w dochodzeniu roszczenia spowodowanego przyczynami niezależnymi od obu stron.

Przy ocenie, czy zarzut przedawnienia stanowi nadużycie prawa, rozstrzygające znaczenie mają okoliczności konkretnego wypadku, zachodzące po stronie poszkodowanego oraz osoby zobowiązanej do naprawienia szkody. Znaczenie ma zwłaszcza charakter uszczerbku, jakiego doznał poszkodowany, przyczyna opóźnienia w dochodzeniu roszczenia i czas jego trwania.

Zarzut przedawnienia jest to zarzut wymierzony przeciwko prawu powoda. Zarzut, który jednocześnie wiąże się z tym prawem. Powstaje on po stronie zobowiązanego do uczynienia zadość roszczeniu w chwili upływu terminu. Jest to uprawnienie konstruowane przez ustawodawcę jako przeciwwaga dla uprawnienia drugiej strony.

Zarzut paraliżuje, czasowo lub definitywnie, cudze uprawnienie. Zarzut ten zalicza się do uprawnienia kształtującego. W razie ich podniesienia przez uprawnionego, a zatem w wyniku jednostronnego aktu, sytuacja prawna przeciwnika ukształtowuje się. Również wbrew jego woli. Skutkiem podniesienia zarzutu przedawnienia jest wyłączenie możliwości przymusowego wyegzekwowania powinnego zachowania się osoby zobowiązanej.