Czym jest oszustwo? Jakie są jego konsekwencje?

Często zdarza się, że sprzedawcy, wykorzystując nieuwagę klientów, naliczają większy rachunek, niż powinni. Dotyczy to zazwyczaj niewielkich kwot. Konsumenci o tym, że zostali oszukani, na ogół dowiadują się dopiero wówczas, gdy porównują ceny produktów z otrzymanym rachunkiem. Jak zakwalifikować taki czyn?

Przestępstwo oszustwa

Zgodnie z art. 286 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”), kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Doprowadzenie należy tu rozumieć jako wywołanie niekorzystnej dla pokrzywdzonego decyzji rozporządzającej w odniesieniu do jego mienia. Niekorzystne rozporządzenie mieniem to takie, które powoduje uszczerbek w istniejącym majątku pokrzywdzonego (damnum emergens) lub umniejszenie przyszłych zysków (lucrum cessans). Oszustwo określone w § 1 jest przestępstwem materialnym – skutek stanowi niekorzystne rozporządzenie mieniem. Do momentu, kiedy rozporządzenie nastąpi, można mówić tylko o usiłowaniu oszustwa; z chwilą rozporządzenia zostaje ono dokonane (wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 1999 r., sygn. V KKN 513/97).

Przesłanki

Jednak nie każde doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem stanowi przestępstwo z art. 286 § 1 kk. Oszustwo zachodzi wyłącznie wtedy, gdy sprawca działał w określony sposób, czyli wprowadzając w błąd, wyzyskując błąd lub niezdolność pokrzywdzonego do należytego pojmowania przedsiębranego działania. 

Natomiast wprowadzenie w błąd polega na podjęciu przez sprawcę podstępnych zabiegów prowadzących do wywołania u pokrzywdzonego mylnego wyobrażenia o rzeczywistości. Ta postać oszustwa nazywana bywa „oszustwem czynnym”. Wyzyskanie błędu zachodzi wtedy, kiedy pokrzywdzony posiada już błędne wyobrażenie o rzeczywistości, a sprawca to wyobrażenie wykorzystuje. Takim właśnie zachowaniem będzie np. doprowadzenie do wypłaty z rachunku bankowego z wykorzystaniem niewiedzy pracownika banku o braku pokrycia na rachunku na wystawiony czek własny (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 28 stycznia 1995 r., sygn. II AKr 2/95). 

Przeczytaj również:
Wprowadzenie w błąd banku w celu uzyskania kredytu

Korzyść majątkowa za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy

Karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 podlega także ten, kto żąda korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy (art. 286 § 2 kk). Jest to tzw. oszustwo pokradzieżowe. Należy zauważyć, że właściwie nie mamy tu do czynienia z oszustwem. Przepis ten nie wymaga bowiem, aby sprawca stosował jakiekolwiek oszukańcze zachowania czy zabiegi dla uzyskania korzyści. Wystarczy, jeśli tylko jej zażąda. Nie ma znaczenia, czy sprawca w rzeczywistości zamierza zwrócić rzecz, czy też nie. Oszustwo pokradzieżowe jest dokonane w momencie dokonania samego żądania. Jest to zatem przestępstwo formalne.

Przypadki mniejszej wagi

W przypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 286 § 3kk). Jest to więc typ uprzywilejowany w odniesieniu do czynów z art. 286 § 1 i 2 kk. 

Kodeks nie zawiera jednak definicji wypadku mniejszej wagi. Należy go jednak określić jako uprzywilejowaną postać czynu o znamionach przestępstwa typu podstawowego, charakteryzującą się przewagą elementów łagodzących. Za wypadek mniejszej wagi uznaje się więc te odmiany czynów typu podstawowego, w których stopień społecznej szkodliwości oraz wina sprawcy są znacznie niższe niż w przypadku typu podstawowego.

Tryb ścigania

Przestępstwo oszustwa co do zasady ścigane jest z urzędu. Jeśli pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, przestępstwo ścigane jest na wniosek (art. 268 § 4 kk). Jeśli przedmiotem kradzieży jest rzecz objęta współwłasnością, przy czym tylko jeden ze współwłaścicieli jest osobą najbliższą dla sprawcy, to przestępstwo jest ścigane z urzędu. Osobą najbliższą w rozumieniu art. 115 § 11 kk jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.