Przeprowadzenie dowodu w międzynarodowych sprawach cywilnych

W czasach postępującej globalizacji, integracji europejskiej oraz łatwości z jaką obywatele rozwiniętych państw mogą przekraczać ich granice i dokonywać różnego rodzaju czynności z podmiotami zagranicznymi wzrasta ilość spraw, w których strony pochodzą z różnych krajów. To sprawy z tak zwanym elementem transgranicznym. Jak wygląda proces przeprowadzania dowodów w takich sprawach?

Jeśli chodzi o sprawy cywilne, to nasze krajowe rozwiązania, prawo unijne oraz prawo międzynarodowe umożliwiają przeprowadzanie dowodów w miejscu zamieszkania stron lub świadków bez ich obecności przed sądem znajdującym się w innym kraju.

Regulacje kodeksu postępowania cywilnego dotyczące przeprowadzania dowodów w procesach międzynarodowych

Pogłębiając temat procesów w sprawach cywilnych z elementem transgranicznym warto zwrócić uwagę między innymi na przepisy polskiego Kodeksu postępowania cywilnego, w tym przede wszystkim na jego część czwartą, zatytułowaną „Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego”. W kwestii przeprowadzania dowodów w tego typu postępowaniach istotne wydają się  w szczególności regulacje pochodzące z tytułów czwartego, piątego oraz szóstego kodeksu postępowania cywilnego.

Wnioski sądów polskich o przeprowadzenie dowodów – regulacje k.p.c.

Z tytułu czwartego dowiemy się, że jeżeli żaden z przepisów szczególnych nie stanowi inaczej, to w sprawach przeprowadzania dowodów (i dokonywania innych czynności oraz doręczania pism sądowych) sądy porozumiewają się z sądami lub innymi organami państw obcych oraz z polskimi przedstawicielstwami dyplomatycznymi i urzędami konsularnymi (art. 1130 § 1 k.p.c.). Należy jednocześnie zaznaczyć, że referendarz sądowy nie jest uprawniony do przeprowadzania dowodu (art. 1130 § 2 k.p.c.).

Polskie sądy występują o przeprowadzenie dowodów za granicą do organów państw obcych, w tym przede wszystkim do sądów (art. 1131 § 1 k.p.c.). Jeżeli prawo państwa wezwanego dopuszcza taką możliwość, to wnioski te są przesyłane bezpośrednio. Mogą być przesłane także za pośrednictwem polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego. Istotnym jest fakt, że nie jest to katalog zamknięty i dopuszczalne są także inne sposoby przesyłania wniosków (art. 1131 § 2 k.p.c.). Sąd może wnieść także o bezpośrednie zawiadomienie go, a także stron i ich przedstawicieli, w tym pełnomocników, o miejscu i czasie przeprowadzenia dowodu. Takie działanie ma oczywiście na celu umożliwienie obecności wyżej wspomnianych adresatów ewentualnego zawiadomienia przy przeprowadzeniu dowodu, czy ich wzięcie udziału w jego przeprowadzaniu (art. 1130 § 3 k.p.c.). Jeżeli nie jest to sprzeczne z prawem państwa wezwanego sąd może wyznaczyć jednego ze swych członków, albo biegłego do obecności przy przeprowadzaniu dowodu za granicą lub do wzięcia udziału w tej czynności (art. 1130 § 4  k.p.c.). Sąd lub sędzia wyznaczony może także przeprowadzić dowód bezpośrednio w państwie wezwanym, jeżeli wyrazi ono na to zgodę (art. 1130 § 5 k.p.c.). W wyżej wymienionych przypadkach sąd w porozumieniu z sądem lub innym organem państwa wezwanego może postanowić o przeprowadzeniu dowodu przy użyciu urządzeń technicznych, które umożliwiają udział w jego przeprowadzeniu lub obecność przy tej czynności na odległość. Oczywiście nie do każdego dowodu można zastosować takie rozwiązanie, jego charakter musi na to zezwalać (art. 1130 § 6 k.p.c.).

Analizując treść art. 1135² k.p.c., który to dotyczy wniosków organów zagranicznych o przeprowadzenie dowodu, można zauważyć, że powyższe przepisy stosuje się praktycznie analogicznie w stosunku do sądów i organów zagranicznych w sytuacji, gdy to w Polsce przeprowadzany jest dowód. Przeprowadzenie dowodu w Polsce nie może być sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Co do zasady wnioski podmiotów zagranicznych analogiczne do opisanych w art. 1130 k.p.c. rozpatruje się pozytywnie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

Przesłanki udzielenia pomocy prawnej przez sądy polskie i wykonywanie wniosków – regulacje k.p.c.

Na wniosek sądów i innych organów państw obcych polskie sądy przeprowadzają dowody. Właściwym sądem do tej czynności jest sąd rejonowy, w którego okręgu będzie przeprowadzany dowód (art. 1135 § 1 k.p.c.).

Sąd polski odmawia przeprowadzenia dowodu w przypadku, gdy:

• jego przeprowadzenie byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego);
• jego wykonanie nie należy do zakresu działania sądów polskich;
• państwo, z którego pochodzi wniosek, odmawia sądom polskim wykonywania takich czynności;
• nie została złożona w terminie zaliczka związana z kosztami udziału biegłych, tłumaczy, świadków i innych osób. Wpłata zaliczki może być też wymagana w sytuacji, gdy możliwe jest powstanie kosztów związanych z zastosowaniem innego sposobu niż przewidziany przez polskie prawo (art. 1135 § 2 oraz 1135¹ 3 k.p.c.).

Warto wspomnieć też o tym, że jeżeli osoba, która ma być przesłuchana jest obywatelem polskim, to sądy mogą występować do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego o przeprowadzenie dowodu (art. 1134 k.p.c.).

Zgodnie z art. 1135¹ § 1 k.p.c. wykonanie wniosku sądu lub innego organu państwa obcego o przeprowadzenie dowodu lub doręczenie pism sądowych przez sąd polski odbywa się według prawa polskiego. Sąd wezwany może jednak na wniosek sądu lub innego organu państwa obcego zastosować przy wykonaniu wniosku inny sposób od przewidzianego przez prawo polskie, jeżeli ten sposób wykonania wniosku nie jest zakazany przez prawo polskie i nie jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego).

Jak zostało wspomniane już wcześniej – jeżeli w wykonaniu wniosku sądu lub innego organu państwa obcego mogą powstać koszty, polski sąd wykonuje wniosek dopiero po złożeniu w wyznaczonym terminie stosownej zaliczki przez sąd lub inny organ państwa obcego (1135¹ § 3 k.p.c.).

Zabezpieczenie dowodów w postępowaniu z elementem transgranicznym – regulacje k.p.c.

Zgodnie z art. 1137 k.p.c., który jednocześnie jest jedynym artykułem tytułu piątego k.p.c. sąd może zabezpieczyć dowód znajdujący się w Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli jest to potrzebne do dochodzenia roszczenia za granicą. Wniosek o zabezpieczenie dowodu należy złożyć w sądzie rejonowym, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony. Jeżeli nie zachodzi wypadek niecierpiący zwłoki, to wnioskodawcę zawiadamia się o terminie wyznaczonym do przeprowadzenia dowodu. Poza tym stosuje się odpowiednio art. 310 k.p.c. dotyczący przesłanek zabezpieczenia dowodu. Z jego treści wynika, że dowód można zabezpieczyć, gdy zachodzi obawa, że jego przeprowadzenie stanie się niewykonalne lub zbyt utrudnione, a także gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy.

Stosuje się także artykuły k.p.c. dotyczące wniosku o zabezpieczenie dowodu (art. 312), wypadków niecierpiących zwłoki (art. 313) oraz wezwania zainteresowanych (art. 314).

Moc dowodowa zagranicznych dokumentów urzędowych – regulacje k.p.c.

O mocy dowodowej zagranicznych dokumentów urzędowych stanowi tytuł szósty k.p.c., który także składa się z jednego artykułu – 1138. Zgodnie z jego treścią mają one moc dowodową taką samą jak polskie dokumenty urzędowe.

Dokument dotyczący przeniesienia własności nieruchomości położonej w Rzeczypospolitej Polskiej lub dokument, którego autentyczności strona zaprzeczyła powinien być uwierzytelniony przez polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub urząd konsularny.

Konwencja o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych lub handlowych

W dniu 18 marca 1970 r. została sporządzona w Hadze Konwencja o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych lub handlowych, weszła w życie w roku 1972. Państwa, które są stronami tzw. Konwencji haskiej przystępując do niej miały na celu ułatwienie przekazywania i wykonywania wniosków o przeprowadzenie dowodów oraz ujednolicenie metod stosowanych w tym celu. Regulacje wprowadzone wraz z Konwencją haską miały udoskonalić wzajemną współpracę sądową w sprawach cywilnych lub handlowych.

Stronami Konwencji haskiej są 62 państwa, a ostatnim jakie do niej przystąpiło jest Nikaragua, która ratyfikowała ją 27 lutego 2019 roku. W Polsce ratyfikacja miała miejsce dnia 13 lutego 1996 roku. Między państwami Unii Europejskiej konwencja została w dużej mierze zastąpiona Rozporządzeniem Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami państw członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych.

Przeprowadzanie dowodów w sprawach cywilnych i handlowych w świetle przepisów unijnych

Najistotniejszym unijnym aktem prawnym, który dotyczy problemu poruszonego w niniejszym tekście jest Rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami państw członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych. Jest ono swojego rodzaju reakcją na wspomnianą we wstępie coraz większą ilość stosunków prawnych łączących strony pochodzące z różnych państw, w tym przypadku należących do Unii Europejskiej. Poprzez to rozporządzenie Wspólnota podejmuje między innymi środki niezbędne do właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego w zakresie współpracy sądowej w sprawach cywilnych. W końcu prawodawstwo dotyczące współpracy sądowej ma realny wpływ na codzienne życie obywateli UE. Nie tylko osób prywatnych, ale też podmiotów gospodarczych.

Jak podkreślono w treści Rozporządzenia – funkcjonowanie rynku wewnętrznego wymaga, aby współpraca między sądami w dziedzinie przeprowadzania dowodów została usprawniona, a w szczególności uproszczona i przyspieszona. Zresztą ta potrzeba została wyrażona w samym Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, a konkretnie w jego art. 65. Oczekiwany poziom współpracy między sądami w dziedzinie przeprowadzania dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych, nie mógł być osiągnięty przez same regulacje wewnętrzne poszczególnych państwa członkowskich, dlatego potrzebna była regulacja na poziomie Wspólnoty.

W rozporządzeniu ustanowiono system pozwalający na szybkie przekazywanie między sądami wniosków o przeprowadzenie i wykonanie dowodów (przewidziano dziesięć formularzy). Wnioski są przesyłane bezpośrednio przez sąd, w którym postępowanie zostało wszczęte lub ma zostać wszczęte („sąd wzywający”), do sądu państwa UE mającego przeprowadzić dowody („sąd wezwany”).

Rozporządzenie wskazuje dwa sposoby przeprowadzania dowodów w ramach współpracy między państwami członkowskimi:

• przeprowadzenie dowodu za pośrednictwem sądu wezwanego oraz
• bezpośrednie przeprowadzenie dowodu przez sąd wzywający.

Rozporządzenie stosuje się w stosunkach pomiędzy wszystkimi państwami członkowskimi Unii Europejskiej z wyjątkiem Danii. Pomiędzy Danią i pozostałymi państwami członkowskimi zastosowanie ma Konwencja haska.

Wyższość Rozporządzenia nad Konwencją przejawia się przede wszystkim we wspomnianym systemie bezpośrednich kontaktów między sądami. Znacznie skraca on proces prowadzący do przeprowadzenia dowodu w procesie z elementami transgranicznymi. Pochodną tego właśnie systemu są przepisy, które można znaleźć w polskim k.p.c.

W celu usprawnienia systemu każde z państw UE zostało zobowiązane do wyznaczenia jednostki centralnej, odpowiedzialnej za:

• udzielanie informacji sądom;
• poszukiwanie rozwiązań w przypadku jakichkolwiek trudności dotyczących przekazywania;
• przekazywanie wniosku właściwemu sądowi (w wyjątkowych przypadkach).

Wykonywanie wniosku na podstawie Rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 roku

Zgodnie z założeniami rozporządzenia wniosek jest wykonywany zgodnie z prawem krajowym wezwanego państwa UE. Wniosek musi być wykonany najpóźniej w ciągu 90 dni od jego wpłynięcia.

Odmówić wykonania wniosku można tylko w określonych sytuacjach. Należą do nich:

• wniosek nie należy do zakresu stosowania rozporządzenia (np. jeśli dotyczy postępowania karnego, a nie postępowania w sprawie cywilnej lub handlowej);
• wykonanie wniosku nie należy do zakresu działania sądów;
• wniosek jest niekompletny;
• osoba, której dotyczy wniosek o przesłuchanie, powołuje się na prawo odmowy zeznań lub zakaz zeznań;
• strona nie wpłaciła kaucji lub zaliczki na poczet kosztów powołania biegłego.

W przypadku odmowy wykonania wniosku sąd wezwany jest obowiązany do zawiadomienia o odmowie sąd wzywający w ciągu 60 dni od dnia wpłynięcia wniosku.

Praktyczny wymiar unijnych regulacji dotyczących przeprowadzania dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych

Jak można wywnioskować z treści Rozporządzenia Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 rok, głównym celem jego wprowadzenia było usprawnienie procedur poprzez ich ujednolicenie i uproszczenie, a także podniesienie poziomu funkcjonowania rynku wewnętrznego. Czy udało się osiągnąć te cele? Jak możemy przeczytać we wniosku COM(2018) 378 final, 2018/0203 (COD)  dotyczącym powyżej omawianego Rozporządzenia– „w ogólnym ujęciu rozporządzenie przyczyniło się do osiągnięcia wyznaczonych celów ogólnych, szczegółowych i operacyjnych”. Jego wpływ ma być widoczny w praktyce i przyczyniło się do zwiększenia wzajemnego zaufania między sądami. Zmniejsza też obciążenie obywateli i przedsiębiorstw uczestniczących w postępowaniach transgranicznych. Ponadto zgodnie z treścią wniosku, rozwiązania wprowadzone przez Rozporządzenie są doceniane przez czynnych zawodowo prawników.

Jaka jest przyszłość regulacji unijnych dotyczących przeprowadzania dowodu w sprawach z elementem transgranicznym? We wspomnianym wniosku wskazywana jest przede wszystkim potrzeba korzystania z dostępnych obecnie technologii. Zdalne przeprowadzenie dowodów ma wpłynąć korzystnie przede wszystkim na komfort stron postępowania i zmniejszenie czasu potrzebnego na przeprowadzenie postępowania. To ma prowadzić m.in. do obniżenia jego kosztów.