Ubezpieczenie emerytalne - jak działa?

Ubezpieczenie emerytalne należy do grupy ubezpieczeń społecznych. Kto podlega mu obowiązkowo, a kto może dobrowolnie opłacać składki? Jak działa ubezpieczenie emerytalne?

Czym jest i jak działa ubezpieczenie emerytalne?

Ubezpieczenie emerytalne jest jednym z ubezpieczeń społecznych, którego celem jest zapewnienie środków na emeryturę. Każdy, kto opłaca składkę ubezpieczenia emerytalnego, ma zagwarantowany dochód po zaprzestaniu pracy zawodowej w wyniku osiągnięcia wieku emerytalnego. Krótko mówiąc, ubezpieczenie emerytalne ma zapewnić środki utrzymania osobom niezdolnym do pracy ze względu na wiek.

Ubezpieczenie emerytalne opiera się na umowie pokoleniowej. Oznacza to, że obecnie wypłacane emerytury finansowane są ze składek osób pracujących, odprowadzających składki na ubezpieczenie emerytalne. 

Ubezpieczeniu emerytalnemu można podlegać obowiązkowo lub dobrowolnie.

Obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne – kogo obowiązuje?

Na podstawie ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu podlegają:

• pracownicy, z wyłączeniem prokuratorów,
• osoby, które wykonują pracę nakładczą, czyli wykonywaną w domu w wybranych przez pracownika godzinach na podstawie umowy o pracę, 
• członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych,
• zatrudnieni na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, oraz osoby, które z nimi współpracują,
• osoby, które prowadzą pozarolniczą działalność oraz osoby, które z nimi współpracują,
• posłowie i senatorowie pobierający uposażenie oraz posłowie do Parlamentu Europejskiego,
• osoby, które pobierają stypendium sportowe,
• pobierający stypendium słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej,
• osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
• beneficjenci zasiłku dla bezrobotnych, świadczenia integracyjnego lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostali skierowani przez powiatowy urząd pracy,
• osoby pobierające stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane przez podmioty inne niż powiatowy urząd pracy,
• pobierający stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych,
• osoby duchowne,
• niezawodowi żołnierze pełniący czynną służbę wojskową, oprócz żołnierzy pełniących służbę kandydacką,
• osoby, które odbywają służbę zastępczą,
• przebywający na urlopach wychowawczych lub pobierający zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego,
• pobierający: świadczenie socjalne wypłacane w okresie urlopu, zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego i poszukiwania nowego zatrudnienia, wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie, wynagrodzenie wynikające z odrębnych przepisów lub układów zbiorowych pracy,
• beneficjenci świadczeń szkoleniowych wypłacanych po ustaniu zatrudnienia,
• osoby, które rezygnują z zatrudnienia, aby sprawować osobistą opiekę nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny, a także – jeżeli nie mieszkają z nimi – nad matką, ojcem lub rodzeństwem,
• beneficjenci świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego lub zasiłku dla opiekuna,
• osoby, które pracują na podstawie umowy uaktywniającej (czyli nianie),
• osoby, które sprawują osobistą opiekę nad dzieckiem, oprócz osób, które podlegają tylko ubezpieczeniu emerytalnemu,
• członkowie rad nadzorczych wynagradzani z tytułu pełnienia tej funkcji.

Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne

Zgodnie z art. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych osoby, które nie podlegają ubezpieczeniu emerytalnemu obowiązkowo, mogą dobrowolnie opłacać na nie składki. Muszą jednak spełniać jeden z następujących warunków:

• mieszkać w Polsce, 
• nie mieszkać w Polsce, lecz w przeszłości być objęte obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym,
• nie mieszkać w Polsce, ale podlegać przepisom o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. 

Aby dobrowolnie zgłosić się do ubezpieczenia emerytalnego, należy złożyć odpowiedni wniosek do ZUS. Osoby, które dobrowolnie decydują się na ubezpieczenie emerytalne, są nim objęte od dnia, które same wskażą we wniosku. Nie może być to jednak data wcześniejsza niż data złożenia wniosku. 

Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne – kiedy ustaje?

Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne ustaje natomiast z dniem:

• wskazanym we wniosku jako dzień wyłączenia z ubezpieczenia,
• w którym ustanie tytuł do podlegania ubezpieczeniu – bo np. osoba taka zawrze umowę o pracę, a tym samym zacznie podlegać ubezpieczeniu obowiązkowemu, albo
• z pierwszym dniem miesiąca kalendarzowego, za który zapłaci składki po terminie bądź w niepełnej kwocie. W przypadku uchybienia terminowi można jednak złożyć wniosek o opłacenie składek po terminie – ZUS wyraża na to zgodę w uzasadnionych przypadkach. 

Co ważne, jeżeli okres dobrowolnego ubezpieczenia emerytalnego przekroczy 10 lat, przestaje obowiązywać gwarancja wypłaty minimalnego świadczenia. Wówczas ubezpieczony otrzyma świadczenie w wysokości wynikającej ze stanu środków na jego koncie w ZUS. 

Wysokość składek

Wysokość składki na ubezpieczenie emerytalne zależy od przychodu – wynosi 19,52 % otrzymywanego comiesięcznie wynagrodzenia. Zatem im wyższe wynagrodzenie, tym wyższa kwota składki. W przypadku osób zatrudnionych składkę opłacają po połowie pracodawca i pracownik. Środki ze składek przeznaczane są na wypłatę świadczeń obecnym emerytom. 

Trzy filary ubezpieczenia emerytalnego

Obecny system emerytalny składa się z trzech filarów. Dwa z nich –  pierwszy i drugi – są obowiązkowe. Trzeci jest natomiast dobrowolny. Ubezpieczony sam bowiem decyduje, w jaki sposób chce zagospodarować część swojej składki.

Filary I i II – obowiązkowe 

Pierwszy filar ma charakter repartycyjny. Na indywidualne konto ubezpieczonego w ZUS trafia 12,22% z 19,52% składki. Emerytura z tego filaru zależy przede wszystkim od wysokości wpłacanych składek i długości średniego dalszego trwania życia ubezpieczonego. Środki te nie podlegają dziedziczeniu i nie ma możliwości wcześniejszej ich wypłaty. 

Przeznaczenie pozostałej części składki, czyli 7,3% w II filarze, zależy od decyzji ubezpieczonego. Co najmniej 4,28% jest obowiązkowo przekazywane na subkonto w ZUS bądź subkonto i OFE (oszczędnościowy fundusz emerytalny) – zależy to jednak od decyzji ubezpieczonego. W przypadku OFE wysokość zgromadzonej kwoty zależy od wysokości składek i efektywności inwestowania środków. Środki z II filaru polegają dziedziczeniu, ale – podobnie jak środków z I filaru – nie można ich wypłacić wcześniej. 

III filar – dobrowolny 

Dobrowolność dotyczy pozostałych 2,92%. Mogą one również trafić na subkonto (II filar), a mogą zasilić III, całkowicie dobrowolny, filar o charakterze kapitałowym. III filar realizowany jest poprzez PPE (pracownicze programy emerytalne), IKE (indywidualne konta emerytalne) i IKZE (indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego). Wysokość zgromadzonej kwoty zależy od wybranego programu, efektywności inwestowania oraz wysokości składek. Środki z III filaru podlegają dziedziczeniu. Można też wcześniej dokonać ich wypłaty. 

Pracowniczy program emerytalny (PPE)

Pracowniczy program emerytalny stanowi dobrowolną formę oszczędności emerytalnych. W ramach jego prowadzenia pracodawca odprowadza składki podstawowe za swoich pracowników w wysokości nieprzekraczającej 7% wynagrodzenia uczestnika programu. Składka ta jest zwolniona z obciążenia składkami na ubezpieczenia społeczne. Program może dopuszczać jednak również odprowadzanie dodatkowych składek przez samych pracowników. Środki mogą zostać wypłacone uczestnikowi programu na jego wniosek po ukończeniu 60 r.ż., po przedstawieniu decyzji o przyznaniu emerytury – po ukończeniu 55 r.ż. lub bez wniosku – po ukończeniu 70 r.ż. Po śmierci uczestnika programu zgromadzone oszczędności wypłaca się natomiast na wniosek osoby uprawnionej. Środkami w ramach pracowniczego programu emerytalnego zarządza wybrana instytucja finansowa. 

Indywidualne konto emerytalne (IKE) 

IKE, czyli indywidualne konto emerytalne, to dobrowolna forma ubezpieczenia społecznego. Stanowi tzw. III filar systemu emerytalnego. IKE umożliwia gromadzenie środków na dodatkową emeryturę – w ramach oszczędzania środki można m.in. lokować na lokacie bankowej, a nawet samodzielnie inwestować na giełdzie. Rachunki IKE oferują nie tylko popularne towarzystwa ubezpieczeniowe, ale również banki oraz domy maklerskie. Do 2008 roku wysokość wpłat na IKE była ograniczona do 1,5-krotności średniego miesięcznego wynagrodzenia brutto rocznie. Obecnie limit ten natomiast wynosi 3-krotność przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce krajowej na dany rok, określonego w ustawie budżetowej. 

Indywidualne konto zabezpieczenia emerytalnego (IKZE)

Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych wprowadziła zmiany umożliwiające założenie obok IKE dodatkowego indywidualnego konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE). Co odróżnia te formy? Wpłaty na IKE nie podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych. W IKZE zastosowano natomiast preferencję podatkową. Polega ona na odliczaniu od podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych wpłat na to konto. Prawo do wpłat na IKZE przysługuje każdemu, kto ukończył 16 lat. Małoletni może jednak dokonać wpłaty tylko w roku kalendarzowym, w którym uzyskuje dochody z pracy wykonywanej na podstawie umowy o pracę i w wysokości nieprzekraczającej tych dochodów. Oszczędności na IKZE może gromadzić tylko jedna osoba i można je założyć bez względu na to, czy posiada się już funkcjonujące IKE oraz czy jest się uczestnikiem pracowniczego programu emerytalnego. 

Przeczytaj również:
Ubezpieczenie na życie