Usiłowanie popełnienia przestępstwa – czy zawsze jest karalne?

Usiłowanie to jedna z form popełnienia przestępstwa. Odpowiada za usiłowanie popełnienia przestępstwa, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Zachodzi ono także wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka, który nie nadaje się do popełnienia czynu zabronionego.

Usiłowanie jako jedna z form stadialnych

Usiłowanie jest jedną z tzw. form stadialnych. Jest to jedna z form popełnienia przestępstwa wyróżnianych z uwagi na etap realizacji czynu zabronionego i naruszenia dobra chronionego prawem. Formy stadialne stanowią mniej lub bardziej zaawansowane stadia realizacji ustawowych znamion czynu zabronionego. Formy stadialne związane są z tzw. pochodem przestępstwa, na który składają się: zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie. Nie wszystkie czyny zabronione przechodzą przez pełny pochód przestępstwa. Stadia poprzedzające dokonanie (tzn. zamiar, przygotowanie i usiłowanie) możliwe są jedynie w przypadku przestępstw umyślnych. Nie jest możliwe nieumyślne usiłowanie czy przygotowanie. Koniecznym bowiem elementem tych form jest zamiar popełnienia czynu zabronionego. 

Usiłowanie dokonania przestępstwa – znamiona ustawowe

Zgodnie z art. 13 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) odpowiada za usiłowanie dokonania przestępstwa, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Można więc wyróżnić następujące znamiona usiłowania: 

1. zamiar popełnienia czynu zabronionego,
2. zachowanie zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu, 
3. brak dokonania.

Nie budzi wątpliwości możliwość usiłowania w zamiarze bezpośrednim. Pewne różnice zdań występowały natomiast w doktrynie co do usiłowania z zamiarem ewentualnym. Obecnie powszechnie przyjmuje się, że stosownie do brzmienia art. 13 § 1 kk (kto w zamiarze) możliwe jest usiłowanie również z zamiarem ewentualnym. 

Poprzez użycie wyrażenia zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania ustawodawca przesądził, że możliwe (i karalne) jest nie tylko usiłowanie przestępstw z działania, lecz także z zaniechania. W przypadku zaniechania koniecznym warunkiem jest to, aby na sprawcy ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (tzw. gwarant). Taki obowiązek może wynikać z przepisów prawa, orzeczenia sądowego, umowy o pracę lub innej umowy. Może nawet wynikać z uprzedniego zachowania się sprawcy. Wymóg, aby sprawca zmierzał bezpośrednio do dokonania, stanowi podstawową przesłankę rozgraniczenia pomiędzy karalnym usiłowaniem a bardziej odległym i zazwyczaj niekaralnym przygotowaniem. 

Usiłowanie dokonania przestępstwa – zupełne i niezupełne

Brak dokonania jest tzw. elementem negatywnym usiłowania. W przypadku przestępstw formalnych dokonanie ma miejsce z chwilą realizacji znamienia czasownikowego. W przypadku zaś przestępstw materialnych – z chwilą nastąpienia skutku określonego w przepisie. Wyróżnia się tzw. usiłowanie ukończone (zupełne) oraz nieukończone (niezupełne). Usiłowanie ukończone ma miejsce wtedy, gdy sprawca zrealizował wszystkie czynności mające prowadzić do realizacji zamiaru, ale nie osiągnął skutku. Z usiłowaniem nieukończonym mamy natomiast do czynienia, gdy sprawca nie ukończył ostatniej czynności bezpośrednio zmierzającej do dokonania przestępstwa. Usiłowanie niezupełne może wystąpić zarówno w przypadku przestępstw formalnych, jak i materialnych. Ukończone natomiast może wystąpić tylko przy przestępstwach materialnych.

Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 27 listopada 2014 r. (sygn. II AKa 394/14), Usiłowanie zakończone to takie usiłowanie, gdzie sprawca uczynił wszystko, co jego zdaniem jest konieczne i możliwe do dokonania czynu zabronionego. Należy przy tym dodatkowo uwzględnić ocenę sytuacji faktycznej przez sprawcę w chwili zakończenia wykonywania zamierzonych czynności. Jeżeli sprawca ma świadomość tego, że jego dotychczasowe działania doprowadzić mogą do powstania skutku przestępnego i ten stan rzeczy obejmuje on swoim zamiarem (bezpośrednim albo ewentualnym), wówczas zasadnym będzie przyjęcie usiłowania zakończonego. Inaczej będzie w sytuacji, gdy sprawca świadomy nieefektywności dotychczasowych czynności nie kontynuuje jednak zamachu na dane dobro prawne. Mimo że widzi możliwości podjęcia skutecznych działań prowadzących do dokonania czynu zabronionego. Wówczas mamy do czynienia z usiłowaniem niezakończonym, przy którym odstąpienie sprawcy może mieć charakter dobrowolny albo niedobrowolny.

Usiłowanie nieudolne

O ile przepis art. 13 § 1 kk mówi o tzw. usiłowaniu zwykłym (udolnym), o tyle art. 13 § 2 kk rozszerza formułę usiłowania na tzw. usiłowanie nieudolne. Zgodnie z tym przepisem usiłowanie zachodzi także wtedy, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka, który nie nadaje się do popełnienia czynu zabronionego. Usiłowanie nieudolne ma więc miejsce wówczas, gdy dokonanie przestępstwa od samego początku (ex ante) jest niemożliwe, natomiast sprawca sobie tego nie uświadamia. Karalność usiłowania nieudolnego ograniczono do dwóch przypadków:

1. braku przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego;
2. użycia środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego.

Wynika zatem z tego, iż pozostałe przypadki usiłowania nieudolnego (np. użycie niewłaściwego sposobu) są w aktualnym stanie prawnym bezkarne. Brak przedmiotu wystąpi np. w sytuacji włamania do pustej kasy pancernej czy strzału do figury woskowej, którą ktoś bierze za żywego człowieka, użycie niewłaściwego środka zaś – np. przy próbie otrucia kogoś substancją niemającą trujących właściwości czy usiłowaniu zastrzelenia drugiej osoby ze straszaka, którego sprawca używa, myśląc, że to broń palna.

Przeczytaj również: Umyślność i nieumyślność czynu – co tak naprawdę znaczą te pojęcia?

Wymiar kary za usiłowanie dokonania przestępstwa

Zgodnie z art. 14 § 1 kk sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa (i dotyczy to zarówno kar, środków karnych, jak i przepadku oraz środków kompensacyjnych). Przy wymiarze kary sąd uwzględnia m.in. stopień społecznej szkodliwości czynu (art. 53 § 1), który zazwyczaj jest niższy przy usiłowaniu (m.in. z uwagi na brak skutku). Sąd Najwyższy w swym wyroku z 31 października 2017 r. (sygn. V KK 201/17) stwierdził, że Pomimo identycznego zagrożenia karą za dokonanie i usiłowanie szkodliwość społeczna czynu jest zazwyczaj niższa przy usiłowaniu z uwagi np. na brak skutku, a w efekcie kara wymierzona za usiłowanie powinna być w zasadzie łagodniejsza niż za dokonanie przestępstwa. Nie oznacza to jednak, że w każdej sprawie niezakończonej skutkiem wymiar kary powinien zostać znacząco obniżony. 

W wypadku określonym w art. 13 § 2 sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia (art. 14 § 2 kk). Jeszcze na gruncie Kodeksu karnego z 1969 r. Sąd Najwyższy w wyroku z 14 czerwca 1973 r. (sygn. I KR 91/73) wyraził zachowujący aktualność pogląd, że co prawda przepis dotyczący odpowiedzialności za usiłowanie nieudolne daje sądowi możliwość zastosowania wobec sprawcy nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia, jednakże już przewidziane w samej ustawie możliwości gradacji odpowiedzialności takiego sprawcy: 1) odpowiedzialność zwykła, 2) nadzwyczajne złagodzenie kary, 3) odstąpienie od wymierzenia kary – wskazują, że z tej ostatniej ewentualności należy korzystać w wyjątkowych przypadkach. Identyczny pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 9 lipca 2014 r. (sygn. II AKa 187/14).

Bezkarność usiłowania. Czynny żal

Zgodnie z art. 15 § 1 kk, nie podlega karze za usiłowanie dokonania przestępstwa, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego. W przepisie chodzi zatem o tzw. czynny żal. Należy przez to rozumieć zarówno dobrowolne odstąpienie od dokonania, jak i dobrowolne zapobieżenie skutkowi. Natomiast w zależności od tego, czy usiłowanie jest nieukończone, czy też ukończone, inne są przesłanki bezkarności usiłowania. W przypadku usiłowania nieukończonego wystarczy zaniechanie kontynuowania zachowania, tak aby nie doszło do dokonania. W przypadku usiłowania ukończonego konieczne jest ze strony sprawcy usiłowania podjęcie takiego zachowania, które uniemożliwi naruszenie dobra prawnego.

Jak słusznie stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 8 września 2005 r. (sygn. II KK 10/05): O dobrowolnym odstąpieniu od usiłowania można mówić wówczas gdy sprawca dobrowolnie zrezygnował z popełnienia czynu zabronionego w fazie usiłowania nieukończonego. Jeżeli zachowanie bezpośrednio zmierzające do dokonania osiągnie fazę usiłowania ukończonego, tj. gdy sprawca wykonał wszystkie czynności prowadzące do realizacji znamion czynu zabronionego, to do bezkarności za usiłowanie przestępstwa konieczne jest zapobiegnięcie przez sprawcę skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego objętego pierwotnym zamiarem sprawcy.

Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w stosunku do sprawcy, który dobrowolnie starał się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego (art. 15 § 2 kk).