Nadzwyczajne złagodzenie kary – kiedy może mieć zastosowanie?
Kodeks karny (dalej jako „kk”) reguluje instytucję nadzwyczajnego złagodzenia kary. Polega ona na wymierzeniu sankcji poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo jej łagodniejszego rodzaju (np. grzywny czy ograniczenia wolności).
Nadzwyczajne złagodzenie kary stanowi instrument zapewniający elastyczność niezbędną podczas orzekania o wymiarze kary. Ma na celu zindywidualizowanie kary. Różne nadzwyczajne okoliczności (dotyczące osoby sprawcy lub zdarzenia) sprzeciwiają się bowiem często orzeczeniu jej w zwykłym wymiarze. Chodzi tu o niewspółmierność kary przewidzianej w przepisach w stosunku do tej, którą należałoby wymierzyć. Istotne staje się tutaj uwzględnienie stopnia winy i społecznej szkodliwości czynu.
Przesłanki nadzwyczajnego złagodzenia kary
Artykuł 60 § 1 kk przewiduje możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary w przypadkach wskazanych w ustawie oraz w stosunku do młodocianego, jeżeli przemawia za tym wzgląd, aby sprawcę wychować (art. 54 § 1 kk).
Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat (art. 115 § 10 kk). W przypadku młodych przestępców powodem stosowania nadzwyczajnego złagodzenia jest nieadekwatność kary przewidzianej w zwykłym wymiarze ze względów wychowawczych. Przepisy kodeksu karnego, zwłaszcza art. 54 i art. 60 § 1 kk, wskazują, że intencją ustawodawcy jest stosowanie zmniejszonej represji wobec osób młodocianych. Przepisy te nie dają jednak podstaw do automatycznego orzekania kar ustawowo najniższych. Ważnym czynnikiem przy wyznaczaniu prawidłowego wymiaru dolegliwości karnej młodocianemu sprawcy powinien być stopień jego zdemoralizowania, motywy i sposób działania. Należy także wziąć pod uwagę tryb życia przed popełnieniem przestępstwa i po jego dokonaniu.
Ustawowo nadzwyczajne złagodzenie kary przewidziane jest m.in. w przypadku usiłowania popełnienia przestępstwa, pomocnictwa, współdziałania, obrony koniecznej, stanu wyższej konieczności czy niepoczytalności. Nadzwyczajne złagodzenie występuje także przewidziane w niektórych ustawach szczególnych, np. w art. 12 ustawy o świadku koronnym.
Przeczytaj również:
Kiedy może dojść do nadzwyczajnego obostrzenia kary?
Szczególnie uzasadnione wypadki
Kolejną podstawę nadzwyczajnego złagodzenia kary wprowadza przepis art. 60 § 2 kk. Obejmuje on swoją regulacją szczególnie uzasadnione przypadki, w których nawet najniższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspółmiernie wysoka. Nadzwyczajne złagodzenie kary w szczególności uzasadnia:
- pojednanie się pokrzywdzonego ze sprawcą, naprawienie szkody lub uzgodnienie sposobu jej naprawienia,
- postawa sprawcy, zwłaszcza jego starania o naprawienie szkody lub zapobieżenie jej,
- w sytuacji gdy miało miejsce przestępstwo nieumyślne – fakt poniesienia przez sprawcę lub jego najbliższego uszczerbku w związku z popełnionym przestępstwem.
Podstawa określona w art. 60 § 2 kk wchodzi w grę tylko wtedy, kiedy nadzwyczajne złagodzenie kary nie jest możliwe na mocy innych przepisów.
Współdziałanie z organami
Przepis art. 60 § 3 kk (tzw. mały świadek koronny) przewiduje możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec sprawców, którzy współdziałali w popełnieniu przestępstwa z co najmniej dwiema osobami. Warunkiem złagodzenia jest ujawnienie istotnych okoliczności popełnienia przestępstwa oraz przekazania wiadomości dotychczas nieznanych organowi. Nadzwyczajne złagodzenie kary w tym trybie ma charakter obligatoryjny z uwagi na przełamanie solidarności przestępczej. Pojęcie współdziałania obejmuje wszelkie formy zjawiskowe popełnienia czynu zabronionego, czyli sprawstwo, współsprawstwo, pomocnictwo i podżeganie (art. 18 kk).
Natomiast nadzwyczajne złagodzenie kary na podstawie art. 60 § 4 kk znajduje zastosowanie wtedy, gdy w czasie toczącego się postępowania przygotowawczego podejrzany, poza złożeniem wyjaśnień we własnej sprawie, ujawni przed organem ścigania istotne okoliczności, nieznane do tej pory temu organowi, dotyczące innego przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. Omawiana podstawa nadzwyczajnego złagodzenia kary ma charakter fakultatywny. Wniosek prokuratora nie jest więc wiążący dla sądu.
W przypadkach określonych w art. 60 § 3 i § 4 kk sąd, wymierzając karę pozbawienia wolności do lat 5, może warunkowo zawiesić jej wykonanie na okres próby wynoszący do 10 lat. Stanie się tak, jeżeli uzna, że pomimo niewykonania kary sprawca nie popełni ponownie przestępstwa.
Przeczytaj również:
Świadek, świadek anonimowy, świadek koronny – charakterystyka
Sposoby nadzwyczajnego złagodzenia kary
Jeżeli czyn stanowi zbrodnię zagrożoną co najmniej karą 25 lat pozbawienia wolności, złagodzenie polega na wymierzeniu przez sąd terminowej kary nie niższej od 8 lat. Warto jednak zauważyć, że w obecnym stanie prawnym taka zbrodnia nie istnieje. Oznacza to, że przepis regulujący nadzwyczajne złagodzenie kary w odniesieniu do tych przestępstw jest obecnie przepisem pustym. W odniesieniu do zbrodni innych niż zagrożone co najmniej karą 25 lat pozbawienia wolności nie ma możliwości wymierzenia dolegliwości innego rodzaju. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega tu zawsze na wymierzeniu sankcji poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia. Przy czym powinna to być kara nie niższa od 1/3 dolnej granicy, którą wskazuje ustawa.
W kwestii występków, których dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, stosując nadzwyczajne złagodzenie kary, sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności (art. 60 § 6 pkt 3 kk). W wypadku występków, których dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary grzywny albo ograniczenia wolności (art. 60 § 6 pkt 4 kk).
Inne przypadki
Artykuł 60 § 7 kk wskazuje inny sposób nadzwyczajnego złagodzenia kary. Stanowi on, że jeśli czyn jest zagrożony więcej niż jedną z kar wymienionych w art. 32 pkt 1–3 kk (czyli karą pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny), nadzwyczajne złagodzenie polega na odstąpieniu od wymierzenia którejkolwiek z przewidzianych sankcji i orzeczeniu środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku.
Natomiast art. 60 § 8 kk stanowi normatywną blokadę orzekania nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec czynów zagrożonych pozbawieniem wolności powyżej 5 lat, do których zastosowanie ma art. 37a kk. Przepis ten stanowi o możliwości orzeczenia grzywny lub ograniczenia wolności zamiast kary pozbawienia wolności. Jest to możliwe, gdy ustawa przewiduje zagrożenie danego czynu karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat. Oznacza to w konsekwencji wyłączenie możliwości nadzwyczajnego złagodzenia odpowiedzialności sprawców występków zagrożonych karą pozbawienia wolności w wymiarze pomiędzy 5 a 8 lat, jeśli na podstawie art. 37a kk można orzec karę wolnościową w postaci grzywny lub kary ograniczenia wolności, bez zaistnienia szczególnych powodów do nadzwyczajnego złagodzenia.