Kiedy sąd może zastosować warunkowe umorzenie postępowania?

Warunkowe umorzenie postępowania jest środkiem poddającym sprawcę próbie. Opiera on się na zaniechaniu skazania i wymierzenia kary winnemu popełnienia przestępstwa. W jakich sytuacjach sąd może warunkowo umorzyć postępowanie?

Istota warunkowego umorzenia postępowania

Artykuł 66 § 1 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) wymienia enumeratywnie przesłanki, których spełnienie daje sądowi możliwość warunkowego umorzenia postępowania karnego. Kompetencja ta należy wyłącznie do sądu. Wynika to z faktu, że decyzja o warunkowym umorzeniu postępowania musi być poprzedzona stwierdzeniem winy sprawcy. Musi zaistnieć brak jakichkolwiek wątpliwości co do okoliczności popełnienia przestępstwa. Tym samym podstawą jego orzeczenia jest ustalenie wszystkich przesłanek odpowiedzialności.

Przesłanki warunkowego umorzenia postępowania

1. Wcześniejsza niekaralność sprawcy za przestępstwo umyślne

Obejmuje także sytuacje, w których sąd odstąpił od wymierzenia kary lub gdy zastosowano środki zabezpieczające; sprawca jest niekarany wtedy, gdy nastąpiło już zatarcie skazania; nie stanowi przeszkody natomiast fakt skazania za przestępstwo nieumyślne.

Przeczytaj również:
Czym jest zatarcie skazania i kiedy do niego dochodzi?

2. Zagrożenie czynu karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat

3. Wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne

Zgodnie z art. 115 § 2 kk, przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu, sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

4. Brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu zabronionego

Wymaga to bezspornego ustalenia samego faktu popełnienia przestępstwa i jego okoliczności. Co istotne, nie uznaje się za wystarczające samo przyznanie się sprawcy do popełnienia zarzucanego mu czynu. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 20 października 2011 r. (sygn. III KK 159/11), Podjęcie przez sąd prawidłowej decyzji w zakresie warunkowego umorzenia postępowania wymaga, aby stan faktyczny sprawy nie budził żadnych wątpliwości w świetle zebranego materiału dowodowego i dokonanej przez sąd jego oceny. To właśnie na podstawie tych dowodów sąd ustala sprawstwo oskarżonego, stopień jego zawinienia i społecznej szkodliwości czynu, a więc okoliczności, które implikują inną przesłankę warunkowego umorzenia postępowania, a mianowicie wymóg, by okoliczności popełnienia czynu nie budziły wątpliwości.

5. Tzw. pozytywna prognoza kryminologiczna

Mowa o takiej, która opiera się na przypuszczeniu, że pomimo umorzenia postępowania sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Oceny takiej dokonuje się na podstawie analizy postawy sprawcy, jego właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia. Odnosi się ona nie tylko do przeszłości sprawcy, lecz także obejmuje okres po popełnieniu czynu.

Spełnienie przesłanek warunkowego umorzenia postępowania

Jeśli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia sporządzić i skierować do sądu wniosek o takie umorzenie (art. 336 ustawy Kodeks postępowania karnego, dalej jako „kpk”). Dane o osobach, przeciwko którym prawomocnie warunkowo umorzono postępowanie karne, gromadzi się w Krajowym Rejestrze Karnym (zgodnie z art. 1 ust. 2 pkt 2 ustawy o Krajowym Rejestrze Karnym).

Mimo że zgoda oskarżonego nie jest warunkiem zastosowania warunkowego umorzenia postępowania, to jednak, zgodnie z art. 341 § 2 kpk, jeżeli oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu, sąd kieruje sprawę na rozprawę.

Co istotne, zgodnie z art. 66 § 2 kk, brak jest możliwości zastosowania warunkowego umorzenia postępowania do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.

Okres próby

Instytucja warunkowego umorzenia postępowania zaliczana jest do środków związanych z poddaniem sprawcy próbie. Środek ten orzekany jest na wyznaczony okres, w trakcie którego sprawdzana jest trafność dokonanej prognozy kryminologicznej sprawcy. Zgodnie z treścią art. 67 § 1 kk, okres próby ustalony przez sąd w wyroku nie może być krótszy od roku ani też dłuższy od trzech lat i biegnie od chwili uprawomocnienia się wyroku. Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd może w okresie próby oddać sprawcę pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym (art. 67 § 2 kk).

Obowiązek naprawienia szkody

Zgodnie z art. 67 § 3 kk, umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części. W miarę możliwości nakłada również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Zamiast tych obowiązków możliwe jest orzeczenie nawiązki. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 30 maja 2018 r. (sygn. V KK 446/17), W przypadku warunkowego umorzenia postępowania karnego, sąd obowiązany jest do nałożenia na sprawcę obowiązku naprawienia szkody wyłącznie wówczas, gdy powstanie szkody w zakresie dóbr pokrzywdzonego jest następstwem popełnionego przez niego przestępstwa. Skutek przestępny w postaci szkody obejmuje zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową, przy czym decyzja, czy szkoda ma być naprawiona w całości, czy też w części, należy do sądu. Decydującą przesłanką powinien być wówczas interes pokrzywdzonego w otrzymaniu chociaż części odszkodowania w odpowiednio szybkim czasie.

Nałożenie pozostałych obowiązków wymienionych w art. 67 § 3 kk (m.in. zobowiązania do informowania sądu lub kuratora o przebiegu próby, przeproszenia pokrzywdzonego, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, itd.), jak również orzeczenie świadczenia pieniężnego, nawiązki i zakazu prowadzenia pojazdów (do lat 2) ma charakter fakultatywny.

Podjęcie postępowania

Zgodnie z art. 68 § 1 kk, sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany (uprawomocnienie skazania nie musi nastąpić w okresie próby, jednak przed upływem 6 miesięcy od jego zakończenia –  art. 68 § 4 kk). Natomiast fakultatywne podjęcie umorzonego postępowania (art. 68 § 2 kk) może nastąpić, jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku bądź nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody.

Jako przykład rażącego naruszenia prawa ustawodawca wskazuje popełnienie przez sprawcę w okresie próby przestępstwa (art. 68 § 3 kk; chodzi zarówno o przestępstwo umyślne, jak i nieumyślne). Jednak zgodnie z art. 68 § 2a kk sąd jest zobligowany do podjęcia postępowania karnego, jeżeli okoliczności, o których mowa w art. 68 § 2 kk, zaistnieją po udzieleniu sprawcy pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego, chyba że przemawiają przeciwko temu szczególne względy. W razie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego sprawa toczy się od nowa na zasadach ogólnych (art. 551 kpk).

Co istotne, jeśli w okresie próby i w ciągu dalszych 6 miesięcy od jego zakończenia nie podjęto postępowania, umorzenie staje się bezwarunkowe (ostateczne). Sprawca natomiast nie może już zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej.