Rodzaje współwłasności

Polskie prawo cywilne wyróżnia dwa rodzaje współwłasności: współwłasność w częściach ułamkowych i współwłasność łączną. Czym charakteryzują się te poszczególne rodzaje?

Istota współwłasności

Zgodnie z art. 195 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740, dalej również jako „k.c.”) własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom (współwłasność). Współwłasność (condominium pro indiviso) nie stanowi odrębnej instytucji prawa rzeczowego. Jest ona natomiast szczególnym rodzajem własności. Uprawnienia współwłaścicieli są zatem tożsame jak w przypadku, gdy własność danej rzeczy przysługuje tylko jednemu podmiotowi.

Przepisy Kodeksu cywilnego nie zawierają wyczerpującego wyliczenia uprawnień właściciela. Dlatego też w art. 140 k.c. wyodrębniono tylko atrybuty podstawowe. Mianowicie: uprawnienie do korzystania z rzeczy i uprawnienie do rozporządzania rzeczą. Chociaż nie wyczerpują one prawa własności, to jednak stanowią jej zasadniczy trzon. Do atrybutu korzystania z rzeczy tradycyjnie zalicza się uprawnienia do posiadania (ius possidendi), do używania rzeczy (ius utendi), do pobierania pożytków i innych przychodów z rzeczy (ius fruendi) oraz do dyspozycji faktycznych (ius abutendi). 

Współwłasność, czyli wielość podmiotów wspólnego prawa

Wielość podmiotów wspólnego prawa jest podstawową cechą wyróżniającą jedyną formę podzielności prawa własności przyjętą przez polskiego ustawodawcę w obecnie obowiązującym kodeksie cywilnym. W tym ujęciu wspólne prawo własności do tej samej rzeczy przysługuje kilku, a więc co najmniej dwóm, osobom, które są odrębnymi podmiotami prawa i nie tworzą podmiotu korporacyjnego, np. osoby prawnej.

Jeśli bowiem własność określonej rzeczy przysługuje np. spółce prawa handlowego czy spółdzielni, to bez względu na liczbę jej udziałowców, akcjonariuszy czy członków rzecz nadal stanowi własność jednej osoby, jednego podmiotu, a nie współwłasność udziałowców, członków itp.

Jedność przedmiotu oznacza, że przedmiotem wspólnego prawa jest jedna rzecz ruchoma lub nieruchoma, a nie zbiór lub zespół rzeczy. Nie wyklucza to jednak sytuacji, aby przedmiotem współwłasności była rzecz zbiorowa (księgozbiór) lub rzecz wraz z przynależnościami. Skoro jednak, jak wskazano wyżej, współwłasność jest jedną z odmian prawa własności, to jej przedmiotem może być tylko pojedyncza rzecz, a nie zespół określonych praw majątkowych (np. mienie). Wówczas bowiem można mówić o wspólności praw czy mienia.

Przeczytaj również: Sposoby zniesienia współwłasności

Źródła współwłasności

Stosunek współwłasności może wynikać z różnych zdarzeń, w tym z przepisu prawnego, czynności prawnej czy orzeczenia sądowego. Może mieć także charakter mieszany – wynikać z kilku podstaw. Dlatego też ustawodawca nie wskazał ścisłego katalogu takich źródeł. Najczęściej współwłasność powstaje na skutek czynności prawnych, tak dwustronnych, np. przy umowie sprzedaży, gdy nabywcą tej samej rzeczy jest więcej niż jedna osoba, albo gdy właściciel sprzedaje tylko udział we własności, przy umowie darowizny, w taki sam sposób, przy umowie zniesienia współwłasności lub umowie o dział spadku, jak i jednostronnych, np. przy objęciu w samoistne posiadanie przez kilka osób niczyjej rzeczy ruchomej (art. 181 k.c.) lub z rozrządzenia testamentowego (art. 926 § 1 k.c.), w tym z ustanowieniem zapisu rzeczy dla kilku zapisobierców.

Źródłem współwłasności mogą też być przepisy ustawy. Przykładowo: w przypadku nabycia własności w drodze zasiedzenia, gdy kilka osób zasiedziało własność tej samej rzeczy (art. 172 i n. k.c.). Jak stwierdził Sąd Najwyższy (postanowienie z 17 października 2003 r., sygn. IV CK 115/02), przepisy o zasiedzeniu nie zawierają odmiennych zasad odnośnie do jego dopuszczalności w przypadku współwłasności. Skoro można zasiedzieć prawo własności należące do jednej osoby, to można też nabyć w taki sam sposób należące do kilku osób udziały – wszystkie lub tylko niektóre – w tym prawie. Przedmiotem posiadania jest prawo, a nie rzecz jako taka. Nie ma więc przeszkód, by w określonych okolicznościach uznać, że mamy do czynienia z posiadaniem tylko udziału we współwłasności, bo posiadacz uważa się za właściciela określonego udziału w prawie własności. 

Współwłasność może też wynikać z orzeczenia sądowego o charakterze konstytutywnym, np. postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego na rzecz kilku licytujących, postanowienia o zniesieniu współwłasności rzeczy wspólnej, gdy sąd przyzna rzecz kilku współwłaścicielom, a także postanowienia o dziale spadku.

Rodzaje współwłasności

Współwłasność jest albo współwłasnością w częściach ułamkowych, albo współwłasnością łączną (art. 196 § 1 k.c.). Nie jest dopuszczalne tworzenie nowych rodzajów współwłasności. Jak dotąd istota współwłasności ułamkowej nie została w doktrynie określona w sposób jednoznaczny. Próby wyjaśnienia tego zagadnienia podejmowano w wielu istniejących teoriach. Teoria podziału, zgodnie z którą podziałowi ulega nie rzecz, lecz jedynie prawo własności na rzeczy wspólnej, jest najsilniej reprezentowaną teorią. Odpowiednio do wielkości udziałów poszczególnych współwłaścicieli następuje podział tego prawa. Część prawa przynależna każdemu ze współwłaścicieli obejmuje i dotyczy całej rzeczy.

Współwłasność w częściach ułamkowych

Współwłasność w częściach ułamkowych jest samodzielnym stosunkiem prawa rzeczowego, niezwiązanym ze stosunkiem innego rodzaju. To właśnie ten rodzaj współwłasności jest uregulowany w przepisach art. 195-221 k.c. Jego podstawową cechą jest to, że każdemu ze współwłaścicieli przysługuje udział w prawie własności rzeczy określony ułamkiem (najczęściej zwykłym). Udziały te nie muszą być zaś równe. O ile prawo własności rzeczy jest niepodzielne, to udział przysługuje wyłącznie danemu współwłaścicielowi, który może nim swobodnie, bez zgody pozostałych rozporządzać, w tym zbywać, obciążać itp.

Współwłasność ułamkowa jest stosunkiem ze swej natury nietrwałym i często przypadkowym. Stąd uprawnienie po stronie każdego ze współwłaścicieli do żądania w każdym czasie zniesienia współwłasności. Współwłasność tę określa się także jako podzielone według udziałów wspólne prawo własności. Przy czym udział nie odnosi się do żadnej wydzielonej części rzeczy, lecz jest udziałem idealnym, „myślowym”. Według najczęściej cytowanej w literaturze teorii podziału prawa podziałowi podlega nie rzecz, lecz prawo własności na rzeczy wspólnej. Każdemu ze współwłaścicieli, w myśl tej teorii, przysługuje pełne prawo własności, ale w odniesieniu do idealnie wyodrębnionej części rzeczy wspólnej. Prawo to ulega podziałowi odpowiednio do wielkości udziałów poszczególnych współwłaścicieli, a należna każdemu ze współwłaścicieli część prawa dotyczy i obejmuje całą rzecz (wyrok Sądu Najwyższego z 14 października 2005 r., sygn. III CK 92/05).

Współwłasność łączna

W odróżnieniu od współwłasności w częściach ułamkowych współwłasność łączna nie ma bytu autonomicznego. Pozostaje w ścisłym związku ze stosunkiem o charakterze osobistym (umowa spółki cywilnej, związek małżeński), z którego się wywodzi. Zasadniczo dopóki trwa stosunek podstawowy, nie może dojść do zniesienia współwłasności łącznej, chyba że przepis szczególny na to pozwala*, natomiast strony stosunku podstawowego nie mogą takiego uprawnienia ustalić w drodze umownej (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 8 lutego 2017 r., sygn. I SA/Wr 1328/16).

Udziały w tym rodzaju współwłasności nie są określone w żaden sposób. Nie oznacza to jednak ich braku. Chodzi tu raczej o brak skonkretyzowania wielkości działów poszczególnych właścicieli w formie ułamka, gdyż do momentu zniesienia stosunku podstawowego i współwłasności łącznej określenie wielkości udziałów współwłaścicieli jest w zasadzie bezprzedmiotowe. Najczęściej spotykanym przykładem takiej współwłasności jest prawo do rzeczy wchodzących w skład majątku małżonków w ustawowej wspólności małżeńskiej (art. 32 k.r.o.) lub wspólności umownej (art. 48 k.r.o.). Innym przykładem może być prawo do rzeczy składających się na majątek spółki cywilnej, przysługujące wspólnikom takiej spółki.

Brak kompleksowej regulacji prawnej tego rodzaju współwłasności wynika z tego, że specyfika takiej współwłasności jest uzależniona od specyfiki stosunku podstawowego, z którego się wywodzi, ze względu m.in. na odmienną funkcję, jaką pełni, stanowiąc „zaplecze ekonomiczne” związku małżeńskiego czy też część majątku wspólników spółki cywilnej.

* np. art. 52 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1359), zgodnie z którym z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej