Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym - na czym polega?

Zgodnie z art. 4 Kodeksu postępowania karnego organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Jak realizowana jest zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym?

Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym - elementy

Ustawodawca w art. 4 wprowadza do postępowania karnego jedną z zasad ogólnych procesu, zgodnie z którą organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (zasada obiektywizmu). 

Bezstronny sąd

Przepis art. 4 Kodeksu postępowania karnego (dalej jako „kpk”) stanowi rozwinięcie normy zawartej w art. 45 Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (ust. 1). Wyłączenie jawności rozprawy może natomiast nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie (ust. 2).

Również rozwiązania międzynarodowe (art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) obligują umawiające się strony do stworzenia systemu gwarantującego bezstronne rozpoznanie sprawy. Na gruncie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z 27 stycznia 1999 r., sygn. K 1/98) ukształtowało się rozumienie pojęcia bezstronnego sądu. Trybunał, zajmując się zgodnością z Konstytucją i normami prawa międzynarodowego przepisów dotyczących zakazu wykonywania przez osoby najbliższe dla sędziego zawodów prawniczych (takich jak np. adwokat czy radca prawny), stwierdził, że do zapewnienia niezawisłości sędziowskiej wystarczającym środkiem były i są przepisy proceduralne dotyczące wyłączenia sędziego ex lege i na wniosek strony. 

Przeczytaj również:
Wyłączenie sędziego za facebookowe znajomości?

Bezstronność obiektywna i subiektywna

Trybunał Konstytucyjny, dokonując wykładni prawa, podkreślił, że bezstronność polega przede wszystkim na tym, że sędzia kieruje się obiektywizmem, nie stwarzając korzystniejszej sytuacji dla żadnej ze stron czy żadnemu z uczestników postępowania, w trakcie zarówno toczącej się przed sądem sprawy, jak i orzekania. Traktuje on zatem uczestników postępowania równorzędnie. Jest to tzw. bezstronność subiektywna. Bezstronność obiektywna jest zaś związana z oceną, czy sam sąd oraz, wśród innych aspektów, jego skład oferowały wystarczające gwarancje, aby wykluczyć w tym zakresie wszelkie uprawnione wątpliwości.

Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny, gwarancją obiektywną bezstronności jest niezależność sędziego. Polega ona na tym, że działa on wyłącznie na podstawie prawa, zgodnie ze swoim sumieniem i wewnętrznym przekonaniem (art. 178 ust. 1 i 3 Konstytucji RP). Gwarantem realizacji zasady obiektywizmu jest więc instytucja wyłączenia sędziego (art. 40-41 kpk), które są odpowiednio stosowane są także do referendarzy sądowych i ławników (art. 44 kpk), prokuratora i innych podmiotów prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz nieprokuratorskiego oskarżyciela publicznego (art. 47 kpk), protokolanta i stenografa (art. 146 kpk), tłumacza (art. 204 § 3 w zw. z art. 196 kpk), specjalisty (art. 206 § 1 w zw. z art. 196 kpk) oraz biegłego (art. 196 kpk).

Zakaz kierunkowego nastawienia do sprawy

Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym oznacza również zakaz przyjmowania przez organ procesowy kierunkowego nastawienia do sprawy. Naruszeniem tego zakazu będzie więc dopasowywanie czynności procesowych do z góry przyjętego na wstępie wyniku. Przejawem takiego nastawienia może być oddalanie wniosków dowodowych jednej tylko strony, gdy dążą one do ustaleń sprzecznych z przyjętym na wstępie założeniem (wyrok Sądu Najwyższego z 28 marca 2007 r., sygn. IV KK 23/07). Z drugiej zaś strony dokonywanie ustaleń faktycznych z wykorzystywaniem instrumentów procesowych, takich jak zaniechanie wzywania i odczytanie zeznań świadków czy wyjaśnień oskarżonych, a następnie ocena materiału dowodowego z daniem wiary jednym z dowodów, nie stanowi naruszenia wskazanej dyrektywy (postanowienie Sądu Najwyższego z 9 sierpnia 2017 r., sygn. II KK 206/17).

Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym - charakter gwarancyjny

Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym ma charakter gwarancji procesowej. Samo naruszenie tej zasady, aby mogło stanowić zarzut apelacyjny, kasacyjny czy zażaleniowy, nie jest wystarczające. Konieczne jest wykazanie konkretnej normy prawnej procesowej, którą naruszono w związku z przedmiotową zasadą (wyrok Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2004 r., sygn. V KK 332/03; pogląd ten aktualnie jest nadal podkreślany przez Sąd Najwyższy – np. postanowienie z 26 lipca 2017 r., sygn, II KK 239/17).