Zgodnie z art. 4 Kodeksu postępowania karnego organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Jak realizowana jest zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym?
Ustawodawca w art. 4 wprowadza do postępowania karnego jedną z zasad ogólnych procesu, zgodnie z którą organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego (zasada obiektywizmu).
Przepis art. 4 Kodeksu postępowania karnego (dalej jako „kpk”) stanowi rozwinięcie normy zawartej w art. 45 Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (ust. 1). Wyłączenie jawności rozprawy może natomiast nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie (ust. 2).
Również rozwiązania międzynarodowe (art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) obligują umawiające się strony do stworzenia systemu gwarantującego bezstronne rozpoznanie sprawy. Na gruncie orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z 27 stycznia 1999 r., sygn. K 1/98) ukształtowało się rozumienie pojęcia bezstronnego sądu. Trybunał, zajmując się zgodnością z Konstytucją i normami prawa międzynarodowego przepisów dotyczących zakazu wykonywania przez osoby najbliższe dla sędziego zawodów prawniczych (takich jak np. adwokat czy radca prawny), stwierdził, że do zapewnienia niezawisłości sędziowskiej wystarczającym środkiem były i są przepisy proceduralne dotyczące wyłączenia sędziego ex lege i na wniosek strony.
Przeczytaj również:
Wyłączenie sędziego za facebookowe znajomości?
Trybunał Konstytucyjny, dokonując wykładni prawa, podkreślił, że bezstronność polega przede wszystkim na tym, że sędzia kieruje się obiektywizmem, nie stwarzając korzystniejszej sytuacji dla żadnej ze stron czy żadnemu z uczestników postępowania, w trakcie zarówno toczącej się przed sądem sprawy, jak i orzekania. Traktuje on zatem uczestników postępowania równorzędnie. Jest to tzw. bezstronność subiektywna. Bezstronność obiektywna jest zaś związana z oceną, czy sam sąd oraz, wśród innych aspektów, jego skład oferowały wystarczające gwarancje, aby wykluczyć w tym zakresie wszelkie uprawnione wątpliwości.
Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny, gwarancją obiektywną bezstronności jest niezależność sędziego. Polega ona na tym, że działa on wyłącznie na podstawie prawa, zgodnie ze swoim sumieniem i wewnętrznym przekonaniem (art. 178 ust. 1 i 3 Konstytucji RP). Gwarantem realizacji zasady obiektywizmu jest więc instytucja wyłączenia sędziego (art. 40-41 kpk), które są odpowiednio stosowane są także do referendarzy sądowych i ławników (art. 44 kpk), prokuratora i innych podmiotów prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz nieprokuratorskiego oskarżyciela publicznego (art. 47 kpk), protokolanta i stenografa (art. 146 kpk), tłumacza (art. 204 § 3 w zw. z art. 196 kpk), specjalisty (art. 206 § 1 w zw. z art. 196 kpk) oraz biegłego (art. 196 kpk).
Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym oznacza również zakaz przyjmowania przez organ procesowy kierunkowego nastawienia do sprawy. Naruszeniem tego zakazu będzie więc dopasowywanie czynności procesowych do z góry przyjętego na wstępie wyniku. Przejawem takiego nastawienia może być oddalanie wniosków dowodowych jednej tylko strony, gdy dążą one do ustaleń sprzecznych z przyjętym na wstępie założeniem (wyrok Sądu Najwyższego z 28 marca 2007 r., sygn. IV KK 23/07). Z drugiej zaś strony dokonywanie ustaleń faktycznych z wykorzystywaniem instrumentów procesowych, takich jak zaniechanie wzywania i odczytanie zeznań świadków czy wyjaśnień oskarżonych, a następnie ocena materiału dowodowego z daniem wiary jednym z dowodów, nie stanowi naruszenia wskazanej dyrektywy (postanowienie Sądu Najwyższego z 9 sierpnia 2017 r., sygn. II KK 206/17).
Zasada obiektywizmu w postępowaniu karnym ma charakter gwarancji procesowej. Samo naruszenie tej zasady, aby mogło stanowić zarzut apelacyjny, kasacyjny czy zażaleniowy, nie jest wystarczające. Konieczne jest wykazanie konkretnej normy prawnej procesowej, którą naruszono w związku z przedmiotową zasadą (wyrok Sądu Najwyższego z 20 kwietnia 2004 r., sygn. V KK 332/03; pogląd ten aktualnie jest nadal podkreślany przez Sąd Najwyższy – np. postanowienie z 26 lipca 2017 r., sygn, II KK 239/17).