Eksperyment medyczny – cechy, pojęcie, funkcja. Encyklopedia Prawa

Kontratyp to pojęcie z zakresu prawa karnego. Oznacza ono okoliczność wyłączającą bezprawność czynu. Innymi słowy, zachowanie, które w zwykłych warunkach jest bezprawne, staje się prawnie dozwolone ze względu na zaistnienie konkretnych okoliczności wyłączających winę sprawcy. Jedną z takich okoliczności reguluje artykuł 27 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”). Znajdziemy w nim kontratyp tzw. ryzyka nowatorstwa. Kluczowym ograniczeniem stosowania tego przepisu jest pojęcie eksperymentu medycznego, rozumianego jako doświadczenie naukowe przeprowadzone w celu zbadania jakiegoś zjawiska. 

Istota eksperymentu

W myśl art. 27 § 1 kk nie popełnia przestępstwa ten, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego. Ponieważ w przepisie mowa jest o spodziewanej korzyści, sprawca swoim działaniem musi zmierzać do jej osiągnięcia. Innymi słowy, jego intencją musi być przeprowadzanie eksperymentu z pożytkiem dla nauki. Istotnym jest tu, aby oczekiwane osiągnięcie korzyści, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu były zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy. Oczekiwanie korzyści, celowość eksperymentu, a także sposób jego przeprowadzenia muszą być uzasadnione w świetle aktualnego stanu wiedzy. Rozumie się przez to dorobek nauki w danej dziedzinie i badania, które dotychczas przeprowadzono. 

Przeczytaj również:
Stan wyższej konieczności

Dopuszczalność eksperymentu

Jak każdy kontratyp, ryzyko nowatorstwa opiera się na kolizji dóbr. W tym przypadku kolizja ta zachodzi między dobrem chronionym, któremu zagraża działanie w ramach eksperymentu, a potrzebą uzyskania korzyści spodziewanych w wyniku eksperymentu. Eksperyment jest uzasadniony tylko w sytuacji, gdy prawdopodobieństwo korzyści jest większe niż prawdopodobieństwo szkody, która może z niego wyniknąć. Zachowanie podjęte w celu przeprowadzenia eksperymentu musi realizować znamiona czynu zabronionego. Polega on przynajmniej na narażeniu jakiegoś dobra prawnego na niebezpieczeństwo. Spełnienie jednak warunków określonych w art. 27 kk zapewnia wyłączenie bezprawności takiego zachowania. Inne rodzaje eksperymentów niż te wymienione w przepisie są niedopuszczalne. Wyjątek mogą stanowić szczególne regulacje dopuszczające jego przeprowadzenie.

Zgoda uczestnika eksperymentu

Warunkiem przeprowadzenia eksperymentu w sposób wymagany przez kodeks karny jest uzyskanie zgody jego uczestnika. Stanowi o tym także art. 39 Konstytucji RP  – Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody. Oświadczenie takie musi zostać wyrażone przez osobę prawidłowo postrzegającą rzeczywistość. Zgoda osoby niepoczytalnej nie będzie zatem warunkowała legalności eksperymentu. Przeprowadzający eksperyment medyczny jest także zobligowany do poinformowania jego uczestnika w sposób zrozumiały o spodziewanych korzyściach oraz możliwych negatywnych następstwach. Należy również zapewnić możliwości odstąpienia od eksperymentu na każdym jego etapie. Zwrot „należyte poinformowanie”, użyty w art. 27 § 2 kk, oznacza, że osoba przeprowadzająca eksperyment medyczny musi się upewnić, czy uczestnik prawidłowo zrozumiał wszystkie przekazane informacje.

Ponieważ art. 27 § 2 kk wymaga pouczenia o możliwości odstąpienia od eksperymentu na każdym jego etapie, nie jest dopuszczalne przeprowadzanie takich eksperymentów, w których nie ma możliwości odstąpienia od udziału w nim na jakimkolwiek etapie z uwagi na nieodwracalne lub negatywne skutki dla uczestnika.

Eksperyment medyczny

Warunki dopuszczalności eksperymentu medycznego reguluje odrębna ustawa (art. 27 § 3 kk), stanowiąca lex specialis w stosunku do art. 27 § 1 kk – ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty (dalej jako „uzl”). Zgodnie z art. 22 tejże ustawy eksperyment medyczny może zostać przeprowadzony, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie, a przewidywane jej osiągnięcie oraz celowość i sposób przeprowadzania eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy i zgodne z zasadami etyki lekarskiej.

Eksperyment medyczny przeprowadzany na ludziach może mieć charakter eksperymentu leczniczego lub badawczego (art. 21 ust. 1 uzl). Eksperymentem leczniczym jest wprowadzanie nowych lub jedynie częściowo sprawdzonych metod diagnostycznych lub leczniczych w celu osiągnięcia bezpośredniej korzyści dla zdrowia osoby leczonej. Natomiast eksperyment badawczy ma na celu przede wszystkim rozszerzenie wiedzy medycznej. Przeprowadzenie eksperymentu badawczego dopuszcza się wówczas, gdy uczestnictwo w nim nie wiąże się z ryzykiem albo też ryzyko jest niewielkie i nie pozostaje w dysproporcji do możliwych pozytywnych rezultatów takiego eksperymentu (art. 21 ust. 3 uzl).

W związku z całkowitym brakiem lub niewielkim ryzykiem dla osoby uczestniczącej w eksperymencie nie można traktować eksperymentu badawczego jako okoliczności wyłączającej bezprawność czynu. W tym przypadku nie mamy bowiem do czynienia z realizacją znamion czynu zabronionego. Zagrożenie dla dobra prawnego albo w ogóle nie występuje, albo jest niewielkie. W związku z tym należy uznać, że pojęcie eksperymentu medycznego, o którym mowa w art. 27 § 3 kk, stanowi odpowiednik pojęcia eksperymentu leczniczego określonego w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

Przekroczenie granic dozwolonego ryzyka

Granice dozwolonego ryzyka wyznaczają spodziewana korzyść i jej proporcjonalność do szkody mogącej wyniknąć z eksperymentu oraz prawdopodobieństwo ich wystąpienia oceniane przez pryzmat aktualnego stanu wiedzy. W razie przekroczenia granic dozwolonego ryzyka brak jest szczególnej podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia.

Artykuł 27 kk nie obejmuje też tzw. ryzyka dnia codziennego, związanego z podejmowaniem codziennych zachowań, ani ryzyka sportowego. Obejmuje jedynie ryzyko związane z przeprowadzeniem eksperymentu.