Ochronie bezstronności sędziowskiej służy instytucja wyłączenia sędziego. Reguły w niej zawarte odnoszą się również do ławników i innych uczestników postępowania, wobec których także nie może nastąpić zarzut braku obiektywizmu.
Możliwości zastosowania instytucji wyłączenia sędziego są dwie. Pierwsza następuje z mocy samego prawa. Druga następuje wyłącznie na życzenie wnioskodawcy, jeżeli jest on w stanie udowodnić, że w danej sprawie sąd może okazać się stronniczy. Wyłączenie może również nastąpić na żądanie sędziego lub zgodnego żądania obu stron.
Pierwszą możliwość gwarantuje art. 40 § 1 Kodeksu Postępowania Karnego, który jasno określa kiedy następuje okoliczność „automatycznego” pozbawienia sędziego możliwości uczestnictwa w konkretnej sprawie. Nie jest wymagane żadne orzeczenie sądu, a zainteresowany sędzia składa pisemne oświadczenie o spełnieniu się jednej z przesłanek. Wiąże się to z przydzieleniem do sprawy innej osoby.
Przesłanki bezwzględnego wyłączenia
Poniżej zostały przedstawione wszystkie przesłanki bezwzględnego wyłączenia. Są one następujące:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły;
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze;
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie;
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone
8) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw;
9) prowadził mediację.
