Ochronie bezstronności sędziowskiej służy instytucja wyłączenia sędziego. Reguły w niej zawarte odnoszą się również do ławników i innych uczestników postępowania, wobec których także nie może nastąpić zarzut braku obiektywizmu.
Możliwości zastosowania instytucji wyłączenia sędziego są dwie. Pierwsza następuje z mocy samego prawa. Druga następuje wyłącznie na życzenie wnioskodawcy. Jednakże tylko wtedy, gdy jest on w stanie udowodnić, że w danej sprawie sąd może okazać się stronniczy. Wyłączenie może również nastąpić na żądanie sędziego lub zgodnego żądania obu stron.
Pierwszą możliwość gwarantuje art. 40 § 1 kodeksu postępowania karnego, który jasno określa, kiedy następuje okoliczność „automatycznego” pozbawienia sędziego możliwości uczestnictwa w konkretnej sprawie. Nie wymaga się żadnego orzeczenia sądu, a zainteresowany sędzia składa pisemne oświadczenie o spełnieniu się jednej z przesłanek. Wiąże się to z przydzieleniem do sprawy innej osoby.
Przesłanki bezwzględnego wyłączenia
Poniżej przedstawiono wszystkie przesłanki bezwzględnego wyłączenia. Są one następujące:
1) sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio;
2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób;
3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli;
4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie przesłuchano go w charakterze świadka lub występował jako biegły;
5) brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze;
6) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie;
7) brał udział w wydaniu orzeczenia, które następnie uchylono;
8) brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw;
9) prowadził mediację.
