W społeczeństwie panuje przekonanie, że w sądzie pracują tylko profesjonaliści. Sędziowie z wykutymi na blachę kodeksami w głowach, niemiłe panie w sekretariacie czy tajemniczy, mało komu znani, referendarze. Nie jest to do końca prawdą. Są kategorie spraw, w których orzekają osoby niezwiązane na co dzień z prawem. W USA jest to ława przysięgłych, w Polsce są to natomiast – ławnicy.
Udział ławników w postępowaniu sądowym gwarantuje art. 182 Konstytucji. Zgodnie z nim odrębna ustawa zapewnia udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. W naszym systemie prawnym jest to ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych.
Podczas rozprawy ławnicy – tak samo jak sędziowie – zakładają togę z fioletowym żabotem.
Ławnicy mają praktycznie te same obowiązki i uprawnienia co sędziowie. W zakresie orzekania są niezawiśli i podlegają jedynie Konstytucji i ustawom. Przy rozstrzyganiu spraw mają równe prawa z sędziami. Może się więc zdarzyć, że podczas narady nad wyrokiem czynnik społeczny przegłosuje sędziów zawodowych. Sędziowie muszą się wtedy przychylić do głosów ławników i wydać taki wyrok, o jaki wnioskują ławnicy.
W odróżnieniu od sędziów zawodowych ławnicy nie mogą przewodniczyć rozprawie i naradzie oraz (co do zasady) wykonywać czynności poza rozprawą.
Kto może zostać ławnikiem?
Ławnikiem w sądzie powszechnym może zostać osoba:
- posiadająca obywatelstwo polskie i korzystająca z pełni praw cywilnych i obywatelskich. Nie może być więc ławnikiem osoba chociażby częściowo ubezwłasnowolniona albo taka, którą sąd pozbawił praw publicznych;
- mająca przynajmniej 30, ale nie więcej niż 70 lat;
- posiadająca co najmniej średnie wykształcenie;
- odznaczająca się nieskazitelnym charakterem;
- zamieszkała lub zatrudniona w miejscu kandydowania co najmniej od roku;
- której stan zdrowia pozwala na pełnienie funkcji ławnika.
Kto nie może być ławnikiem?
Ławnikiem nie może być osoba niespełniająca któregokolwiek z powyższych wymagań. Ponadto funkcji tej nie mogą pełnić:
- osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze;
- osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy do sądu;
- funkcjonariusze policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń;
- adwokaci i aplikanci adwokaccy;
- radcy prawni i aplikanci radcowscy;
- duchowni;
- żołnierze w czynnej służbie wojskowej;
- funkcjonariusze Służby Więziennej;
- radni gminy, powiatu i województwa.
Ponadto zabronione jest bycie ławnikiem w więcej niż jednym sądzie jednocześnie.
Wybory na ławnika
Kandydatów na ławników może zgłosić do rady gminy: prezes właściwego sądu, stowarzyszenie, organizacja społeczna lub zawodowa (oprócz partii politycznych), a także co najmniej 50 obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na terenie gminy dokonującej wyboru. Kandydatów zgłasza się do 30 czerwca ostatniego roku kadencji ławników. Kadencja trwa 4 lata, a jej okres jest taki sam na terytorium całego kraju. Obecna kadencja kończy się w tym roku. Ustawa nie określa liczby kadencji, na jaką może być wybrany ławnik.
Ławników, spośród przedstawionych kandydatów, wybiera rada gminy w głosowaniu tajnym. Liczba ławników określana jest przez kolegium sądu okręgowego (do sądu okręgowego) lub po zasięgnięciu opinii prezesa sądu rejonowego (do sądu rejonowego).
W jakich sprawach orzekają ławnicy?
Procedura cywilna i karna wyróżnia kilka kategorii spraw, w których ławnicy orzekają obok sędziów zawodowych.
Z zakresu prawa pracy sąd w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego zawodowego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy o:
- ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy;
- uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy;
- przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz dochodzone łącznie z nimi roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy;
- naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane;
- odszkodowanie lub zadośćuczynienie za mobbing.
W sprawach ze stosunków rodzinnych w tym samym składzie sąd rozpoznaje sprawy o:
- rozwód;
- separację;
- ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa;
- rozwiązanie przysposobienia;
- w postępowaniu nieprocesowym – o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej oraz o przysposobienie.
W postępowaniu karnym w składzie jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników rozpoznawane są zbrodnie. Natomiast w sprawach o przestępstwa zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności sąd orzeka w składzie dwóch sędziów zawodowych i trzech ławników.
Ile zarabia ławnik?
Za czas wykonywania czynności w sądzie, którymi są: udział w rozprawie lub posiedzeniu, uczestnictwo w naradzie nad wyrokiem, sporządzenie uzasadnienia lub uczestnictwo w posiedzeniu rady ławniczej, jeżeli został do niej wybrany, ławnik otrzymuje rekompensatę pieniężną.
Jej wysokość za jeden dzień pełnienia obowiązków wynosi 1,9% podstawy ustalenia wynagrodzenia sędziego. W 2017 roku była to kwota rzędu 76 złotych. Biorąc pod uwagę, że ławnik w ciągu roku może przepracować jedynie 12 dni (liczba ta może być zwiększona przez prezesa sądu tylko z ważnych powodów), nie są to zarobki porażające. W ciągu roku ławnik zarobi więc niecały 1000 złotych. Nie ma możliwości zwiększenia tej kwoty, z uwagi chociażby na brak możliwości orzekania w więcej niż jednym sądzie.
