Odwołanie testamentu i sporządzenie nowego

Testament stanowi dokument, w którym spadkodawca rozrządza swoim majątkiem. Ponieważ jest to czynność mortis causa, a więc nie wywołuje żadnych skutków prawnych za życia spadkodawcy, przyjmuje się, że jego odwołanie jest zawsze możliwe. Jak kwestie te reguluje polskie prawo?

Sposoby odwołania testamentu

Odwołanie testamentu następuje przez sporządzenie nowego testamentu albo przez podjęcie określonych w art. 946 ustawy Kodeks cywilny (dalej jako „kc”) czynności wobec dokumentu obejmującego testament. Zgodnie z tym przepisem odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Innymi słowy, spadkodawca może odwołać testament w sposób wyraźny (sporządzając nowy testament obejmujący rozrządzenie odwołujące poprzedni testament) lub dorozumiany (w pozostałych przypadkach z art. 946 – 957 kc).

Kilka testamentów

Jeśli spadkodawca sporządził kilka testamentów (czynności prawnych), choćby o identycznej treści, każdy z nich pozostaje skutecznym testamentem, a odwołanie jednego nie odniesie skutku względem pozostałych” (postanowienia Sądu Najwyższego z 23 listopada 2011 r., sygn. IV CSK 141/11). Spadkodawca, w jednym rozrządzeniu testamentowym, może odwołać wszystkie testamenty, niektóre z nich lub tylko jeden. Jednak odwołanie kilku testamentów przez zniszczenie, pozbawienie cech koniecznych dla jego ważności lub przez dokonanie w nich zmian, wymaga podjęcia stosownej czynności w stosunku do każdego z (oryginalnych) dokumentów obejmujących odwoływane testamenty. Stanowi to konsekwencję unormowania w art. 946 kc wymogów formalnych odwołania testamentu.

Forma testamentu odwołującego

Testament odwołujący można sporządzić w dowolnej spośród form testamentu dostępnych dla spadkodawcy. Niezależnie od formy testamentu odwoływanego. Tak więc może on przyjąć formę:

1. testamentu własnoręcznego – napisanego własnoręcznie przez spadkodawcę, opatrzonego datą oraz czytelnym podpisem testatora;
2. formę aktu notarialnego – czyli testament sporządzony i podpisany przy notariuszu;
3. allograficzną – polegającą na ustnym wyrażeniu woli przy urzędniku w obecności dwóch świadków;
4. ustną – występującą głównie w przypadku obawy szybkiej śmierci spadkodawcy; dokonywany jest w w obecności trzech pełnoletnich świadków poprzez wyrażenie swojej woli przez testatora w sposób ustny;
5. podróżną – na polskim statku powietrznym lub morskim można sporządzić testament przed jego dowódcą;
6. testamentu wojskowego – określonego w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej.

Nie przewidziano także żadnych wymagań co do języka, którym należy się posłużyć. Wystarczy, że spadkodawca wyrazi wolę odwołania testamentu (animus revocandi). Wskazane jest określenie konkretnego testamentu. Za wystarczające uznaje się jednak zazwyczaj postanowienie odwołujące „wszystkie dotychczasowe testamenty” spadkodawcy (postanowienie Sądu Najwyższego z 25 sierpnia 2011 r., sygn. II CSK 685/10, oraz postanowienie Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z 27 października 2013 r., sygn. II Ca 284/13).

Pozostałe sposoby odwołania testamentu

Artykuł 946 kc normuje odwołanie testamentu poprzez: jego zniszczenie (podarcie, spalenie itp.) lub pozbawienie cech, od których zależy jego ważność (usunięcie podpisu lub daty itp.) albo też dokonanie w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania rozrządzeń testamentowych (przekreślenie całego testamentu lub jego poszczególnych postanowień, choćby bez opatrzenia podpisem itp.). Odwołanie testamentu w taki sposób wchodzi w grę jedynie w przypadku testamentu sporządzonego na piśmie. Nie dotyczy natomiast testamentu ustnego. Co istotne, zniszczenie pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego nie prowadzi do jego odwołania (art. 952 § 2 kc). Podobnie w sytuacji zniszczenia protokołu rozprawy obejmującego zeznania świadków testamentu (art. 952 § 3 kc). Dokumenty te obejmują jedynie oświadczenia wiedzy określonych osób, pozbawione charakteru testamentu. Do odwołania testamentu nie wystarczy przy tym samo tylko ustne oświadczenie woli spadkodawcy, które nie odpowiada wymaganiom z art. 946 kc.

Czynności prowadzące do odwołania testamentu

Czynności prowadzące do odwołania testamentu mogą zostać podjęte wyłącznie wobec oryginału testamentu (dokumentu; por. postanowienie Sądu Najwyższego z 2 czerwca 2010 r., sygn. III CSK 235/09), w którym uznano, że opatrzenie wyłącznie podpisem i datą testamentu uprzednio odwołanego testamentem allograficznym jest niewystarczające do ustalenia woli odwołania testamentu allograficznego ani też przywrócenia testamentu pierwotnego). Nie wystarczy też zniszczenie odpisu, choćby własnoręcznie sporządzonego przez spadkodawcę. Odpis ten nie stanowi bowiem testamentu. W przypadku gdyby spadkodawca w formie własnoręcznej sporządził kilka dokumentów obejmujących jego rozrządzenia o identycznej treści, starannej oceny wymaga, czy wola testowania towarzyszyła mu przy sporządzaniu wszystkich egzemplarzy (stanowiących wtedy jednakowo skuteczne testamenty), czy też tylko w przypadku pierwszego z nich (co uzasadnia uznanie pozostałych za odpisy). Co do zasady nie dochodzi też do odwołania testamentu, jeśli spadkodawca odstąpił od czynności odwołania testamentu w jej trakcie.

Przeczytaj również:
Testament sporządzony pod wpływem narkotyków – czy jest ważny?

Dziedziczenie na podstawie kilku testamentów

Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament, nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 kc). Sporządzenie nowego testamentu może skutkować odwołaniem poprzedniego również wtedy, gdy spadkodawca w nowym testamencie nie zaznaczy, że poprzedni testament odwołuje. Jeśli jednak okaże się, że postanowienia wszystkich testamentów można pogodzić, nie dojdzie do odwołania testamentu. Każdy z testamentów odniesie natomiast skutek. W razie sporządzenia w tym samym dniu kilku testamentów, których treści nie można pogodzić, ustalenie kolejności ich sporządzenia może nastąpić zarówno przez analizę ich treści (np. gdy testamenty ponumerowano), jak i okoliczności towarzyszących (np. pismo testatora wyznaczającego kolejność testamentów, które nie odpowiada wymaganiom formy testamentu).