Pozorność jako wada oświadczenia woli

Prawo cywilne uznaje złożenie oświadczenia dla pozoru jako jedną z tzw. wad oświadczenia woli. Jednym ze skutków pozorności może być nieważność dokonanej czynności prawnej.

Definicja pozorności

Zgodnie z art. 83 § 1 zdanie pierwsze ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm., dalej również jako „k.c.”) nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Przepis ten zawiera zatem w zdaniu pierwszym swoistą definicję czynności prawnej pozornej.

Definicja pozorności składa się z trzech elementów:

1. oświadczenie musi być złożone drugiej stronie;
2. oświadczenie musi być złożone tylko dla pozoru;
3. adresat oświadczenia woli musi zgadzać się na dokonanie czynności prawnej jedynie dla pozoru. Wskazane elementy muszą wystąpić łącznie. 

Brak któregokolwiek ze wskazanych powyżej elementów nie pozwala na uznanie czynności prawnej za dokonaną jedynie dla pozoru. Rozróżnia się dwie podstawowe postaci pozorności: 

1. pozorność czystą, zwaną też bezwzględną lub absolutną, kiedy to strony, dokonując czynności prawnej, nie mają zamiaru wywołania żadnych skutków prawnych;
2. pozorność kwalifikowaną, względną, zwaną też relatywną, gdzie strony dokonują czynności prawnej pozornej – tzw. symulowanej – w celu ukrycia innej, rzeczywiście przez te strony zamierzonej i dokonanej (czynność ukryta – dysymulowana).

Ponadto pozorność jest szczególną wadą oświadczenia woli. W tym znaczeniu, iż może zmierzać do ukrycia innej czynności prawnej. Nie można jednak przyjąć, że jedna umowa ukrywa drugą tylko na podstawie faktu, że zawarto ją odrębnie i w konsekwencji istnieją dwie odrębne umowy o różnym składzie osobowym i różnym przedmiocie, przy czym obie mają „jawną” treść. Takie zdanie wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z 26 stycznia 2005 r. (sygn. V CK 404/04).

Przeczytaj również: Nieważność czynności prawnej

Oświadczenie złożone dla pozoru

Oświadczenie złożone dla pozoru to czynność symulowana. Polega ona na tym, że dokonaniu czynności prawnej towarzyszy próba wywołania u osób trzecich przeświadczenia, że zamiarem stron tej czynności jest wywołanie skutków prawnych objętych treścią ich oświadczeń woli (np. pozorowanie wobec naczelnika urzędu skarbowego czy notariusza zbycia prawa, gdy w rzeczywistości wolą stron jest wyeliminowanie skutków tej czynności prawnej), oraz że między stronami istnieje pewne tajne porozumienie, że te oświadczenia woli nie mają wywołać zwykłych skutków prawnych (porozumienie co do tego, że zamiar wyrażony w oświadczeniach woli nie istnieje lub jest inny niż ujawniony). Artykuł 83 § 1 k.c. dotyczy umów oraz niektórych czynności prawnych jednostronnych, jednak skierowanych tylko do oznaczonego adresata. Wynika to z kolejnej przesłanki. Jest nią zgoda adresata czynności prawnej na jej pozorny charakter. Przykładowo: gdy między oferentem i oblatem występuje tajne porozumienie mające na celu zmobilizowanie osoby trzeciej do podwyższenia ceny w umowie sprzedaży, w toku negocjacji.

Przeczytaj również: Pozorność umowy

W art. 83 § 1 k.c. jest mowa tylko o jednej czynności prawnej, a mianowicie o czynności dysymulowanej. Zawarta w tym przepisie wzmianka o „innej czynności prawnej” oznacza w istocie to, że strony chciały dokonać czynności prawnej o innej treści niż rzeczywiście ujawniona. Nie można powiedzieć, że wszystkie oświadczenia woli ujawnione na zewnątrz są pozorne (a więc czynność prawna pozorna). Chodzi natomiast o te, których nie da się pogodzić z postanowieniami ukrytymi. W konsekwencji bardziej przekonujące jest stanowisko, że na tle art. 83 § 1 k.c. nie mamy do czynienia z dwiema czynnościami prawnymi. Można tutaj mówić o jednej czynności połączonej (postanowienie Sądu Najwyższego z 25 października 2006 r., sygn. III CSK 214/06).

Zgoda drugiej strony

Dla pozornego charakteru danej czynności prawnej wymaga się również zgody drugiej strony. Brak zgody takiej osoby, czyli sytuacja, w której tylko jedna ze stron ma zamiar nadać swemu oświadczeniu walor pozorności i nie uzyskuje na to zgody drugiej strony, nie skutkuje pozornością czynności prawnej. Wówczas mówimy o ważności czynności, która wywołuje skutki prawne objęte treścią oświadczeń woli obu stron. Dla przyjęcia, że doszło do dokonania czynności prawnej dla pozoru, nie wystarczy ustalenie, że jedna ze stron umowy nie miała zamiaru wywołania skutków prawnych, ale nie powiadomiła o tym drugiej strony.

Pozorność dotyczy wszystkich zgodnych oświadczeń woli, wchodzących w skład czynności prawnej. Gdy w czynności uczestniczą więcej niż dwie strony, to tajne porozumienie musi obejmować je wszystkie. Jeżeli dotyczy ono tylko niektórych stron czynności prawnej, nie powoduje pozorności czynności prawnej. Dlatego można tu mówić nie tylko o wadzie oświadczenia woli, ale o wadzie czynności prawnej. Dochodzi tu bowiem do zawarcia między stronami czynności prawnej umowy sui generis o niewywoływaniu przez czynność pozorną zwykłych skutków prawnych.

Oświadczenie dla pozoru – czynność prawna ukryta

Natomiast art. 83 § 1 zdanie drugie k.c. stanowi, że jeżeli oświadczenie takie złożono dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Oznacza to, że tzw. czynność prawna ukryta (dysymulowana) ma miejsce, gdy dojdzie do spełnienia łącznie czterech podstawowych warunków:

1. strony są zgodne co do tego, czego oczekują w rzeczywistości;
2. akt dysymulowany (ukryty) musi być współczesny z aktem ujawnianym;
3. czynność ukryta różni się treściowo od pozornej;
4. akt wyrażający prawdziwą wolę stron pozostaje w ukryciu, nie może być ujawniony na zewnątrz.

Pozorność a skuteczność odpłatnej czynności prawnej

Podkreślenia wymaga jednak fakt, że pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze (art.  83 § 2 k.c.). Przepis ten precyzuje zatem warunki, przy których spełnieniu osoba trzecia nabędzie prawo lub zostanie zwolniona z zobowiązania. Mimo iż dokonała czynności prawnej z osobą nieuprawnioną. Czynność prawna pozorna jest dotknięta nieważnością bezwzględną i nie wywołuje żadnych skutków prawnych od początku (ex tunc). Oświadczenie pozorne, mimo że jest oświadczeniem woli istniejącym i ma konstytutywne cechy zdarzeń prawnych tej kategorii, jest nieważne, gdy składający pozorne oświadczenie woli nie ma rzeczywistej woli wywołania skutków prawnych.