Obecność osoby bliskiej przy pacjencie w trakcie udzielania świadczeń zdrowotnych

Pozbawienie prawa do obecności osoby bliskiej przy pacjencie oraz możliwości osobistego kontaktu z wybraną przez niego osobą jest działaniem bezprawnym. Personel medyczny może jednak odmówić udzielenia informacji o stanie jego zdrowia do momentu uzyskania na to wyraźnej zgody pacjenta.

Prawa pacjenta

Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 849) na życzenie pacjenta przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska. Przepis ten przyznaje każdemu pacjentowi prawo, aby przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego była obecna osoba bliska. Co istotne, prawo to przysługuje każdemu pacjentowi, bez względu na wiek, a nie członkom rodziny czy innym osobom z otoczenia – pacjent może, ale nie musi z niego skorzystać. Oznacza to również, że każda kobieta ma prawo do skorzystania z omawianego prawa zarówno przy wykonywaniu czynności ginekologicznych, jak również w trakcie porodu.

Kim jest osoba bliska?

W rozumieniu ustawy o prawach pacjenta i Rzecznik Praw Pacjenta osobą bliską jest małżonek, krewny do drugiego stopnia lub powinowatego do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, osoba pozostającą we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta. Małżonkowie są obowiązani do wzajemnej pomocy (art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Krewnymi są zarówno osoby w linii prostej, jak i w linii bocznej. Krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej. Z kolei krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, a nie są krewnymi w linii prostej.

Natomiast stopień pokrewieństwa określa się według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo. Powinowactwo między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka wynika z tytułu zawartego małżeństwa. Trwa ono mimo ustania małżeństwa. Powinowatym w linii prostej jest teść, teściowa, zięć, synowa, pasierb, pasierbica. Stopień pokrewieństwa ustala się według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo. Powinowactwo w linii prostej w stopniu drugim zachodzi np. między matką męża a dzieckiem naturalnym żony niepochodzącym od męża (jego pasierbem). Siostra lub brat małżonka są powinowatymi w linii bocznej. Przedstawicielem ustawowym są rodzice lub opiekun prawny ustanowiony przez sąd opiekuńczy. Ponadto osobą bliską jest osoba, z którą pacjent pozostaje we wspólnym pożyciu, czyli konkubent (konkubina), ale również osoba tej samej płci będąca w związku z pacjentem. Osobą bliską może być także każda inna osoba wskazana przez pacjenta.

Definicja z ustawy a definicja z Kodeksu karnego

Definicja ta nawiązuje do definicji osoby najbliższej zawartej w art. 115 § 11 Kodeksu karnego. Zgodnie z tym przepisem: „Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu”.

O ile na gruncie prawa karnego definicja ta spełnia określone funkcje, o tyle na gruncie prawa medycznego mogą pojawić się wątpliwości, kto jest dla pacjenta osobą bliską. Kwestię tę powinno rozwiązywać się każdorazowo przy uwzględnieniu woli pacjenta. Tylko w szczególnych sytuacjach należy natomiast poszukiwać dodatkowych kryteriów, pozwalających na dokonywanie takiej kwalifikacji. Świadomy pacjent sam najlepiej wie, kto jest dla niego bliską osobą. W tym zakresie ma pełną swobodę, kierując się swoimi subiektywnymi uczuciami. Personel medyczny nie ma prawa ingerować w wybory dokonywane przez pacjenta w tym zakresie.

Potrzeba ustalenia, kto jest dla pacjenta osobą bliską, może się natomiast pojawiać, gdy pacjent nie jest zdolny do wyrażania swojej woli w tym zakresie i nie posiada przedstawiciela ustawowego. W tych sytuacjach pomocą dla personelu medycznego w ocenie, kto jest osobą bliską, ma być komentowana definicja. Warto zwrócić uwagę, iż sytuacja prawna każdej osoby zaliczonej do katalogu osób bliskich jest identyczna. Skorzystanie z praw przysługujących jednej osobie nie pozbawia pozostałych prawa żądania realizacji swoich uprawnień. Biorąc pod uwagę dobro pacjenta, rozstrzygnięcie w tym zakresie powinno być poprzedzone rzetelnym rozeznaniem sytuacji życiowej pacjenta. To niestety nie zawsze jest możliwe.

Obecność osoby bliskiej przy pacjencie – małoletni i osoby ubezwłasnowolnione

Intymność, bliskość to szczególna sfera w życiu każdego człowieka, bez względu na wiek. Małoletnie osoby w wieku dojrzewania mogą zatem niekiedy krępować się udziału ich rodziców czy opiekunów przy udzielaniu świadczenia. Dlatego nie można pomijać w tej sprawie zdania osoby małoletniej. Możliwość decyzji należy zapewnić także osobom ubezwłasnowolnionym, dysponującym dostatecznym rozeznaniem swojej sytuacji. Osoby ubezwłasnowolnione to z reguły osoby dojrzałe w sensie fizycznym, ale nieporadne życiowo. Wymagają one szczególnej ochrony intymności. Rolą przedstawiciela ustawowego i opiekuna we wszystkich sytuacjach, w których pacjent nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, jest dbałość o poszanowanie woli tego pacjenta i o to, aby osoby udzielające świadczeń zdrowotnych nie nadużywały swojej przewagi. Przedstawiciel ustawowy, opiekun czy inne osoby bliskie mają prawo żądać respektu dla intymności pacjenta, jeżeli nie może on tego zrobić sam.

Odmowa obecności osoby bliskiej przy pacjencie

Zgodnie z art. 21 ust. 2 ustawy osoba wykonująca zawód medyczny udzielająca świadczeń zdrowotnych pacjentowi może odmówić obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Odmowę odnotowuje się w dokumentacji medycznej. Zagrożenie epidemiczne to zaistnienie na danym obszarze warunków lub przesłanek wskazujących na ryzyko wystąpienia epidemii. Natomiast „bezpieczeństwo zdrowotne” jest terminem nieostrym, który – choć często używany w polityce zdrowotnej w różnych kontekstach znaczeniowych – nie został zdefiniowany. Samo słowo „bezpieczeństwo” definiuje się jako stan braku zagrożenia, stan spokoju i pewności. Wówczas „bezpieczeństwo zdrowotne” jest rozumiane jako stan braku zagrożenia w aspekcie czynników fizycznych, psychicznych, społecznych i ekologicznych. Z uwagi na zbyt szerokie spektrum tego pojęcia istnieje rzeczywiste zagrożenie nadużywania tego kryterium jako przesłanki odmowy obecności osoby bliskiej.