Rozpoznawanie ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu

Zgodnie z ustawą z dnia 1 marca 2018 roku o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, instytucje obowiązane muszą dokonywać identyfikacji oraz oceny ryzyka prania pieniędzy w zakresie, w jakim ryzyko to odnosi się do prowadzonej przez te podmioty działalności. W jaki sposób odbywa się rozpoznawanie ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu?

Stosowanie środków bezpieczeństwa finansowego wobec klientów

Zgodnie z art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 971 z późn. zm., dalej również jako „u.p.p.p.”) instytucje obowiązane stosują wobec swoich klientów środki bezpieczeństwa finansowego. Jest to zasada bezwzględna. Oznacza to, że każda instytucja musi więc stosować wskazane w art. 34 u.p.p.p. środki bezpieczeństwa finansowego, w okolicznościach wskazanych w art. 35 u.p.p.p. względem swoich klientów.

Zgodnie z art. 2 ust. 2 pkt 10 u.p.p.p., ilekroć w ustawie jest mowa o kliencie, rozumie się przez to osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której instytucja obowiązana świadczy usługi lub dla której wykonuje czynności wchodzące w zakres prowadzonej przez nią działalności zawodowej, w tym z którą instytucja obowiązana nawiązuje stosunki gospodarcze, lub na zlecenie której przeprowadza transakcję okazjonalną; w przypadku umowy ubezpieczenia przez klienta instytucji obowiązanej rozumie się ubezpieczającego.

W związku z brzmieniem przepisu art. 33 up.p.p.p. środki bezpieczeństwa finansowego muszą być stosowane przez instytucję nie tylko względem podmiotów, z którymi instytucja nawiązała stosunki gospodarcze. Odnosi się to bowiem również do osób i podmiotów, na zlecenie których przeprowadza transakcję okazjonalną. Oczywiście stosowanie środków bezpieczeństwa finansowego względem osób, na zlecenie których instytucja przeprowadza transakcję okazjonalną, nie odbywa się ciągle. Odbywa się to w zakresie i w okolicznościach wskazanych w przepisach ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

Przeczytaj również:
Na czym polega pranie brudnych pieniędzy?

Rozpoznawanie ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu – instytucje obowiązane

Artykuł 2 u. p.p.p. wprowadza w ust. 1 definicję instytucji obowiązanej. Katalog ten zbudowany jest przez wymienienie podmiotów, które w rozumieniu ustawy stanowią instytucje obowiązane, czyli podmioty zobowiązane do wypełniania obowiązków przewidzianych ustawą. Zgodnie z tym przepisem instytucjami obowiązanymi są m.in.:

1. banki krajowe, oddziały banków zagranicznych, oddziały instytucji kredytowych, instytucje finansowe mające siedzibę na terytorium RP oraz oddziały instytucji finansowych niemających siedziby na terytorium RP,
2. spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa,
3. krajowe instytucje płatnicze, krajowe instytucje pieniądza elektronicznego, oddziały unijnych instytucji płatniczych, oddziały unijnych i zagranicznych instytucji pieniądza elektronicznego, małe instytucje płatnicze, biura usług płatniczych oraz agenci rozliczeniowi,
4. firmy inwestycyjne, banki powiernicze oraz oddziały zagranicznych firm inwestycyjnych w rozumieniu tej ustawy, prowadzące działalność na terytorium RP,
5. zagraniczne osoby prawne prowadzące na terytorium RP działalność maklerską, w tym prowadzące taką działalność w formie oddziału, oraz towarowe domy maklerskie,
6. spółki prowadzące rynek regulowany – w zakresie, w jakim prowadzą platformę aukcyjną,
7. fundusze inwestycyjne, alternatywne spółki inwestycyjne, towarzystwa funduszy inwestycyjnych, zarządzający ASI, oddziały spółek zarządzających oraz oddziały zarządzających z Unii Europejskiej znajdujące się na terytorium RP, 
8. zakłady ubezpieczeń wykonujące działalność ubezpieczeniową i reasekuracyjną, w tym krajowe zakłady ubezpieczeń, główne oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń z siedzibą w państwie niebędącym państwem członkowskim Unii Europejskiej oraz oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń mających siedzibę w innym niż RP państwie członkowskim Unii Europejskiej,
9. pośrednicy ubezpieczeniowi wykonujący czynności pośrednictwa ubezpieczeniowego w zakresie ubezpieczeń oraz oddziały zagranicznych pośredników wykonujących takie czynności mające siedzibę na terytorium RP,
10. Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A.,
11. przedsiębiorcy prowadzący działalność kantorową, inni przedsiębiorcy świadczący usługę wymiany walut lub usługę pośrednictwa w wymianie walut, niebędący innymi instytucjami obowiązanymi, oraz oddziały przedsiębiorców zagranicznych prowadzących taką działalność na terytorium RP,
12. podmioty prowadzące działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług w zakresie wymiany pomiędzy walutami wirtualnymi i środkami płatniczymi, wymiany pomiędzy walutami wirtualnymi, pośrednictwa w ww. wymianach, lub prowadzenia rachunków,
13. notariusze w zakresie niektórych czynności dokonywanych w formie aktu notarialnego, (m.in. przeniesienie własności wartości majątkowej, w tym sprzedaż, zamianę lub darowiznę ruchomości lub nieruchomości, zawarcie umowy działu spadku, zniesienia współwłasności, przekształcenie lub połączenie spółek czy zbycie przedsiębiorstwa),
14. adwokaci, radcowie prawni, prawnicy zagraniczni, doradcy podatkowi w zakresie, w jakim świadczą na rzecz klienta pomoc prawną lub czynności doradztwa podatkowego dotyczące m.in. kupna lub sprzedaży nieruchomości, przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa, zarządzania środkami pieniężnymi, instrumentami finansowymi lub innymi aktywami klienta czy zawierania umowy o prowadzenie rachunku bankowego, rachunku papierów wartościowych lub wykonywania czynności związanych z prowadzeniem tych rachunków,
15. doradcy podatkowi w zakresie czynności doradztwa podatkowego oraz biegli rewidenci,
16. przedsiębiorcy niebędący innymi instytucjami obowiązanymi, świadczący usługi polegające na m.in. tworzeniu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, pełnieniu funkcji członka zarządu lub umożliwianiu innej osobie pełnienia tej funkcji lub podobnej funkcji w osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej,
17. podmioty prowadzące działalność w zakresie usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych;
18. pośrednicy w obrocie nieruchomościami,
19. operatorzy pocztowi,
20. podmioty prowadzące działalność w zakresie gier losowych, zakładów wzajemnych, gier w karty i gier na automatach,
21. fundacje, stowarzyszenia posiadające osobowość prawną oraz przedsiębiorcy – w zakresie, w jakim przyjmują lub dokonują płatności w gotówce o wartości równej lub przekraczającej równowartość 10.000 euro, bez względu na to, czy płatność jest przeprowadzana jako pojedyncza operacja, czy kilka operacji, które wydają się ze sobą powiązane,
22. przedsiębiorcy w zakresie, w jakim prowadzą działalność polegającą na udostępnianiu skrytek sejfowych, oraz oddziały przedsiębiorców zagranicznych prowadzące taką działalność na terytorium RP,
23. instytucje pożyczkowe w rozumieniu ustawy o kredycie konsumenckim.

Rozpoznawanie ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu – ocena poziomu ryzyka

Instytucje obowiązane rozpoznają ryzyko prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związane ze stosunkami gospodarczymi lub z transakcją okazjonalną. Oceniają też poziom rozpoznanego ryzyka (art. 33 ust. 2 u.p.p.p.). Jest to więc wymóg, aby w toku nawiązywania relacji z klientem, w pierwszej kolejności instytucje rozpoznały ryzyko prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związane ze stosunkami gospodarczymi lub z transakcją okazjonalną. Należy przez to pojęcie rozumieć ogólne rozeznanie się na bazie wiedzy i doświadczenia osoby wypełniającej obowiązki w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w ryzyku, jakie dana relacja bądź transakcja mogą generować dla instytucji. Na bazie rozpoznanego ryzyka, odnosząc już pozyskane informacje i dokumenty do matrycy oceny ryzyka, stosowanej w instytucji obowiązanej, powinna nastąpić ocena rozpoznanego ryzyka.

Ustawodawca wymaga, aby w ramach procedur wewnętrznych każda instytucja ustanowiła swoistą matrycę oceny ryzyka. Dzięki temu, w oparciu o kryteria obiektywne dotyczące klienta bądź transakcji, instytucja mogłaby przypisać danemu klientowi bądź transakcji okazjonalnej odpowiedni poziom ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu. Standardowo praktyka rynku finansowego wskazuje na konieczność wprowadzenia przynajmniej trzech poziomów ryzyka: niskiego, normalnego i wysokiego. Oczywiście skala ta będzie zależeć od wielkości instytucji i skomplikowania jej działalności. Popularne jest wyodrębnianie dodatkowego poziomu ryzyka – nieakceptowalnego. Przyznanie go równoznaczne jest z nienawiązywaniem relacji z klientem bądź rozwiązaniem już istniejącej relacji.

Przepis art. 33 up.p.p. wymaga przeprowadzenia oceny ryzyka, a zatem i przypisania go konkretnemu klientowi bądź transakcji okazjonalnej. Dotyczy to jednak tylko transakcji okazjonalnej w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Przepis nie nakłada wymogu oceniania pod tym kątem każdej transakcji przeprowadzanej przez instytucje. Należy zwrócić uwagę, że ocena ryzyka nie jest procesem jednorazowym. Ryzyko klienta zmienia się wraz z czasem trwania relacji z instytucją, pozyskiwaniem przez instytucję dodatkowej wiedzy o kliencie i jego zachowaniach. Instytucje powinny uwzględnić w swoich procedurach konieczność zmiany oceny ryzyka klienta w przypadku ujawnienia się jakichkolwiek okoliczności, które mają na nią wpływ, a także w ramach periodycznej ponownej oceny ryzyka związanego z danym klientem.

Czynniki ryzyka

Przeprowadzona ocena ryzyka stanowi wstępny etap, niezbędny do prawidłowego zastosowania względem klienta środków bezpieczeństwa finansowego, proporcjonalnych do ryzyka prania pieniędzy, jakie klient ten generuje. Jest to proces, który musi oprzeć się na innych kryteriach niż np. ocena ryzyka biznesowego, związanego z klientem. Wymagając przeprowadzenia oceny ryzyka klienta, ustawodawca wskazał, jakie kryteria należy wziąć pod uwagę. I tak, zgodnie z art. 33 ust. 3 u.p.p.p. instytucje obowiązane dokumentują rozpoznane ryzyko prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu związane ze stosunkami gospodarczymi lub z transakcją okazjonalną oraz jego ocenę, uwzględniając w szczególności czynniki dotyczące:

• rodzaju klienta (np. czy klient jest osobą fizyczną czy prawną, w jakiej formie organizacyjnej osoba prawna została zawiązana, według jakiego prawa działa, jaki jest profil jej działalności itp.);
• obszaru geograficznego (np. miejsce siedziby klienta, obszar geograficzny jego aktywności gospodarczej, a w przypadku osób fizycznych – miejsce urodzenia, obywatelstwo, miejsce zamieszkania, miejsce aktywności zawodowej lub osobistej, niektóre kraje generują  bowiem szczególne ryzyka finansowania terroryzmu);
• przeznaczenia rachunku – np. jakie transakcje z wykorzystaniem rachunku może przeprowadzać klient (wszystkie, krajowe, zagraniczne) oraz okoliczności jego założenia (czy jest to podstawowy rachunek płatniczy, czy rachunek założony na potrzeby określonej transakcji, czy zwykłe „konto osobiste”);
• rodzaju produktów, usług i sposobów ich dystrybucji;
• poziomu wartości majątkowych deponowanych przez klienta lub wartości przeprowadzonych transakcji (co do zasady – im większa wartość, tym większe również ryzyko);
• celu, regularności lub czasu trwania stosunków gospodarczych (co do zasady – im dłuższa relacja z klientem i im bardziej klient jest znany, tym ryzyko z nim związane jest niższe).

W celu zapewnienia uwzględnienia kryteriów ryzyka właściwych dla każdego klienta należy wziąć jednak pod uwagę różne okoliczności, nawet w ramach wyodrębnionych przez ustawodawcę kryteriów. Zamknięcie procesu oceny ryzyka jedynie w oparciu o kryteria wskazane powyżej będzie zatem zasadne tylko dla mniejszych instytucji o prostym profilu działalności. Wraz ze wzrostem skomplikowania instytucji obowiązanej spodziewane jest branie pod uwagę dodatkowych kryteriów (których nie wymieniono wprost w ustawie).