Postulat szybkości postępowania cywilnego
Prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki jako element rzetelnego procesu gwarantowane jest zarówno w przepisach Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, jak i Konstytucji RP. Sprawność postępowania wiąże się z realizacją postulatu szybkości postępowania. Nie może to jednak prowadzić do uproszczeń, które mogą wywrzeć niekorzystny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy niezgodnie z prawdą.
Przewlekłość postępowania
Niezachowanie przez państwo standardu sprawnego rozpoznania sprawy może stanowić podstawę do wniesienia skargi na przewlekłość postępowania w trybie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 75 z późn. zm.). Postępowanie przewlekłe to takie, które toczy się dłużej, niż jest to konieczne do rozpoznania danej kategorii spraw, z uwzględnieniem wszelkich towarzyszących okoliczności, tj. charakteru sprawy, stopnia jej skomplikowania itp. Sprawność postępowania musi być zrealizowana na każdym jego etapie. Za przewlekłość postępowania, która jest wynikiem działania lub zaniechania stron (uczestników w postępowaniu procesowym), państwo odpowiedzialności nie ponosi. Poniesie natomiast odpowiedzialność za opóźnienia spowodowane np. przez biegłych sądowych.
Przeczytaj również: Przewlekłość postępowania a naruszenie dóbr osobistych
Sprawność postępowania. Cel: rozstrzygnięcie na pierwszym posiedzeniu
Zgodnie z art. 6 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm., dalej również jako „k.p.c.”) sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postępowania. Powinien dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy.
To na sądzie ciąży zatem obowiązek przeciwdziałania przewlekłości postępowania. Obowiązkiem sądu jest takie zorganizowanie postępowania, aby toczyło się ono sprawnie i w miarę możliwości zakończyło na pierwszym posiedzeniu. Zakończenie sprawy na pierwszym posiedzeniu jest możliwe jedynie wówczas, gdy nie spowoduje szkody dla wyjaśnienia sprawy. Realizacja postulatu szybkości postępowania nie może bowiem prowadzić do uproszczeń, które mogą wywrzeć niekorzystny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy niezgodnie z prawdą (wyrok Sądu Najwyższego z 19 maja 1976 r., sygn. IV PRN 9/76), ani do naruszenia innych praw strony, przede prawa do obrony, i prowadzić do pozbawienia lub ograniczenia tego prawa (wyrok Sądu Najwyższego z 16 lipca 2009 r., sygn. I CSK 30/09).
Obowiązki stron i uczestników postępowania
Trafnie wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z 15 lipca 1974 r. (sygn. KwPr 2/74), że efektywność zależy także od sumienności i rzetelności działania samych uczestników postępowania. Z tego też względu także na stronach i uczestnikach postępowania ciąży powinność przytaczania wszystkich faktów i dowodów bez zwłoki. Nie jest to jednak obowiązek w rozumieniu prawnym, a powinność. Sąd nie ma bowiem możliwości zastosowania sankcji za jego niewykonanie. Podobnie stanowią przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 6 § 2 k.p.c. strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie fakty i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko.
Przeczytaj również: Zwłoka postępowania nie zawsze skutkuje jego przewlekłością
Sprawność postępowania – szybkość to nie wszystko
Jeżeli w konkretnej sprawie istnieje możliwość zebrania materiału procesowego w taki sposób, aby postępowanie zakończyło się na pierwszej rozprawie, sąd powinien uczynić zadość temu obowiązkowi.
Jak niejednokrotnie wskazał Europejski Trybunał Praw Człowieka, rozsądny termin postępowania musi zostać określony w świetle wszystkich okoliczności danej sprawy oraz według następujących kryteriów: złożoności sprawy, postępowania samych skarżących oraz właściwych organów, znaczenia przedmiotu postępowania dla skarżących (wyroki ETPC: z 27 maja 2014 r., sygn. 40988/09, sprawa: Hoszowski v. Polska; oraz z 27 maja 2014 r., sygn. 32327/10, sprawa: Goławski i Pisarek v. Polska).
Oznacza to, że zasada szybkości postępowania nie ma nadrzędnego znaczenia wobec dążenia do prawidłowego rozstrzygnięcia i ustalenia prawdy. Związek między szybkością postępowania i koniecznością należytego wyjaśnienia sprawy musi jednak uwzględniać, że podstawowym celem procesu cywilnego nie jest zastąpienie stron przez sąd w wyjaśnieniu sprawy, ale zapewnienie im takich gwarancji procesowych, które umożliwią wyjaśnienie sprawy.
Jak podkreślił także Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 8 stycznia 2016 r. (sygn. I ACa 339/15), postulat szybkości nie może mieć prymatu nad dążeniem do prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy i ustalenia prawdy. Ponadto skład orzekający podkreślił, że związek między szybkością postępowania i koniecznością należytego wyjaśnienia sprawy musi jednak uwzględniać, że podstawowym celem procesu cywilnego nie jest zastąpienie stron przez sąd w wyjaśnieniu sprawy, ale zapewnienie im takich gwarancji procesowych, które umożliwią wyjaśnienie sprawy.