Kiedy dziennikarz może zostać zwolniony z tajemnicy dziennikarskiej?

Celem instytucji tajemnicy dziennikarskiej jest ochrona relacji zaufania łączącej dziennikarzy i ich informatorów. W konsekwencji ma to zapewnić dopływ informacji do mediów. Zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka ochrona dziennikarskich źródeł informacji jest jednym z podstawowych warunków wolności prasy; bez takiej ochrony źródła mogą się bać pomagać prasie w informowaniu opinii publicznej o sprawach wzbudzających zainteresowanie publiczne. W rezultacie ważna rola prasy – jako publicznego obserwatora – może zatem ulec osłabieniu. Może to również negatywnie wpłynąć na zdolność prasy do zapewnienia dokładnej i wiarygodnej informacji (wyrok ETPCZ z 27 marca 1996 r., sygn. 17488/90, w sprawie Goodwin przeciwko Zjednoczonemu Królestwu). Czy jednak tajemnica dziennikarska obowiązuje w każdej sytuacji? Kiedy dziennikarz może zostać zwolniony z tajemnicy dziennikarskiej?

Czym jest tajemnica dziennikarska?

Jak się wydaje, przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1914) konstruują trzy rodzaje tajemnicy zawodowej dziennikarza, zróżnicowane pod względem zakresu ich ochrony: 

1. tajemnica tożsamości informatora, a także wszelkich danych pozwalających na ustalenie tej tożsamości,
2. tajemnica „wszelkich informacji, których ujawnienie mogłoby naruszać chronione prawem interesy osób trzecich” (art. 15 ust. 2 pkt 2 prawa prasowego), oraz
3. tajemnica dotycząca treści informacji uzyskanych od źródła informacji (art. 14 ust. 2 i 5 prawa prasowego).

Warto w tym miejscu wspomnieć również o tajemnicy przewidzianej w art. 84 prawa prasowego. Zgodnie bowiem z tym przepisem twórca (a także, na jego żądanie, wydawca i producent) ma obowiązek zachowania w tajemnicy źródeł informacji wykorzystanych w utworze oraz nieujawniania związanych z tym dokumentów. Ten typ tajemnicy cieszy się jednak dużo słabszą ochroną niż tajemnica dziennikarska pierwszego rodzaju. Na mocy art. 84 ust. 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2019 r. poz. 1231 z późn. zm.) wydanie przez sąd nakazu ujawnienia wskazanych informacji nie jest bowiem uzależnione od wystąpienia jakichś szczególnych przesłanek.

Przeczytaj również: Klauzula poufności – czym jest i kiedy się ją stosuje?

Tajemnica dziennikarska – kogo chroni?

Co istotne, tajemnica dziennikarska chroni wyłącznie osoby, które świadomie współpracują z dziennikarzem. Oznacza to, na przykład, że wydawca nie może odmówić wydania organom ścigania materiałów niewyemitowanych. Sytuacja taka stwarza zagrożenie dla dziennikarzy, których można postrzegać jako potencjalnych współpracowników wymiaru sprawiedliwości. Dlatego niektóre kraje przyznały przedstawicielom mediów specjalny immunitet procesowy. Również Trybunał Europejski nie wykluczył, że nakazanie dziennikarzowi przez organy ścigania przekazania wspomnianych materiałów może, w pewnych okolicznościach, stanowić pogwałcenie art. 10 EKPC^*. Warto zapoznać się z decyzją z 8 grudnia 2005 r. (sygn. 40485/02, sprawa Nordisk & TV A/S p. Danii). 

Kiedy dziennikarz może powołać się na prawo do zachowania tajemnicy?

Zachowanie tajemnicy dziennikarskiej jest nie tylko prawem dziennikarza. Jest bowiem również jego powinnością, której naruszenie stanowi przestępstwo zagrożone karą grzywny albo ograniczenia wolności. Stanowi o tym art. 49 w zw. z art. 15 ust. 2 lub 3 prawa prasowego. Zwolnić dziennikarza z tego obowiązku może tylko informator i, po spełnieniu określonych warunków, sąd. W pewnych przypadkach zwolnienie takie może też wynikać wprost z przepisów prawa. Dziennikarz może powoływać się na prawo do zachowania tajemnicy dziennikarskiej jedynie w związku z działalnością zawodową. W pozostałej sferze zachowań jego sytuacja prawna jest taka sama jak każdego innego obywatela (postanowienie Sądu Najwyższego z 20 października 2005 r., sygn. II KK 184/05). Dokonanie oceny, czy dana informacja może rzeczywiście umożliwić identyfikację informatora, jest raczej niemożliwe bez znajomości tej informacji. W praktyce procesowej zakwestionowanie oświadczenia dziennikarza o odmowie złożenia zeznań jest zatem niedozwolone.

Zwolnienie dziennikarza z obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej

Zgodnie z art. 16 ust. 1 prawa prasowego dziennikarz jest zwolniony od zachowania tajemnicy zawodowej w razie gdy informacja, materiał prasowy, list do redakcji lub inny materiał o tym charakterze dotyczy przestępstwa określonego w art. 240 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1444 z późn. zm.; który penalizuje zachowanie osoby, która mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu enumeratywnie wskazanych tam czynów zabronionych** lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw) albo autor lub osoba przekazująca taki materiał wyłącznie do wiadomości dziennikarza wyrazi zgodę na ujawnienie jej nazwiska lub tego materiału. Zwolnienie to dotyczy również innych osób zatrudnionych w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych (art. 16 ust. 2 prawa prasowego).

Zgodnie z wyrokiem ETPC z 15 września 2009 r., w przypadku postanowień o zwolnieniu dziennikarza z obowiązku zachowania tajemnicy dziennikarskiej, Trybunał podkreśla, że mają one szkodliwy wpływ nie tylko na źródło informacji, którego tożsamość ma zostać ujawniona, ale także na tytuł prasowy, przeciwko któremu takie postanowienie zostało wydane. Ujawnienie źródła może bowiem zagrozić reputacji gazety wśród potencjalnych przyszłych informatorów, jak i w opinii publicznej, w której interesie leży otrzymywanie informacji ze źródeł anonimowych (wyrok w sprawie Financial Times Ltd i inni p. Zjednoczonemu Królestwu, sygn. 821/03).

Dziennikarz jako świadek w postępowaniu karnym i cywilnym a tajemnica dziennikarska

Istotą tajemnicy dziennikarskiej jest jej ochrona przed ujawnieniem w procesie karnym i w postępowaniu przygotowawczym (w śledztwie lub dochodzeniu). Polega ona na tym, że tylko po spełnieniu określonych prawem warunków dziennikarz może być przesłuchany jako świadek przez sąd, prokuratora lub inne organy ścigania co do faktów objętych tą tajemnicą. Ochrona ta jednak różnicuje się w zależności od rodzaju tajemnicy. Najsłabiej chroniona jest tajemnica off the record. Dziennikarz nie może bowiem odmówić zeznań na temat tego, czego dowiedział się od swoich informatorów, jeżeli sąd lub prokurator zwolni go z obowiązku jej zachowania.

Ściśle chroniona tajemnica dziennikarska

Ściślej chroniona jest tajemnica dziennikarska przewidziana w art. 15 ust. 2 pkt 2 prawa prasowego, ponieważ, zgodnie z art. 180 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 30 z późn. zm., dalej również jako „k.p.k.”), dziennikarz (i inne osoby zobowiązane do zachowania tej tajemnicy) może być przesłuchiwany co do faktów nią objętych tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości (czyli dla potrzeb ustalenia prawdy obiektywnej; postanowienie Sądu Najwyższego z 15 grudnia 2004 r., sygn. III KK 278/04) i równocześnie okoliczność ta nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

Najbardziej rygorystyczne gwarancje w procesie karnym stworzono dla ochrony tajemnicy tożsamości informatora lub autora materiału prasowego (art. 180 § 3 i 4 k.p.k.). Niezależnie bowiem od spełnienia wymogów z art. 180 § 2 k.p.k. zwolnienie dziennikarza z tego typu tajemnicy może mieć miejsce tylko wtedy, gdy jego informator posiada informacje na temat okoliczności popełnienia przestępstw wskazanych w art. 240 k.k. 

Natomiast w postępowaniu cywilnym świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej (art. 261 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1575 z późn. zm.). Ochrona tajemnicy dziennikarskiej jest zatem jeszcze ściślejsza niż w postępowaniu karnym. Za nieuzasadnioną odmowę zeznań grozi kara porządkowa grzywny lub aresztu na czas do 7 dni.

Przeczytaj również: Przesłuchanie osoby objętej tajemnicą służbową lub zawodową

Dziennikarz jako pozwany i oskarżony (podejrzany) a tajemnica dziennikarska

Odmowa złożenia przez dziennikarza zeznań lub udzielenia odpowiedzi na pytanie nie uchyla jego odpowiedzialności za przestępstwo, którego dopuścił się, publikując informację. Odpowiedzialność karna dziennikarzy najczęściej będzie wchodziła w grę w związku z popełnieniem przestępstwa ujawnienia prawnie chronionej tajemnicy oraz przestępstwa zniesławienia. Występując w roli oskarżonego w procesie karnym (lub podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym), dziennikarz, tak jak każda inna osoba, nie może zostać zmuszony do złożenia wyjaśnień. Nie znaczy to, że informator nie musi obawiać się dekonspiracji. Jak bowiem wskazuje się w doktrynie prawa, w takiej sytuacji dziennikarz przestaje być związany tajemnicą.

Przypomnieć jednak należy, że ciężar dowodu prawdziwości zniesławiających zarzutów spoczywa na osobie je podnoszącej lub rozgłaszającej. Informacji pochodzących od anonimowej osoby nie można natomiast uznać za środek dowodowy. W procesie o zniesławienie dziennikarz stoi więc przed wyborem, czy ujawnić anonimowe źródło informacji, by uniknąć skazania, czy też zachować się lojalnie wobec informatora, ryzykując poniesieniem odpowiedzialności karnej. Z kolei w procesie o przestępstwo przeciwko ochronie tajemnicy do wyjawienia personaliów swojego informatora może skłonić oskarżonego dziennikarza nadzieja na uzyskanie łagodniejszego wyroku. Takie zachowania stanowiłyby jednak bardzo poważne naruszenie etyki dziennikarskiej.

* art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U.1993.61.284):

1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.
2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej.

** są to takie przestępstwa jak: ludobójstwo (art. 118 k.k.), udział w masowym zamachu (art. 118a k.k.), zamach stanu (art. 127 k.k.), zamach na organ konstytucyjny RP (art. 128 k.k.), szpiegostwo (art. 130 k.k.), zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 k.k), zamach na jednostkę sił zbrojnych RP (art. 140 k.k.), obiekt albo urządzenie o znaczeniu obronnym, zabójstwo (art. 148 k.k.), spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.), sprowadzenie katastrofy (art. 163 k.k.), piractwo (art. 166 k.k.), pozbawienie człowieka wolności (art. 189 k.k.), zgwałcenie lub wymuszenie czynności seksualnej (art. 197 § 3 lub 4 k.k.), seksualne wykorzystanie bezradności lub niepoczytalności innej osoby (art. 198 k.k.), obcowanie płciowe z osobą małoletnią lub doprowadzenie jej do poddania się czynnościom seksualnym (art. 200 k.k.), wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika (art. 252 k.k.)