Zakaz anatocyzmu – Encyklopedia Prawa

W celu ochrony dłużnika przed nadmiernym obciążeniem finansowym wprowadzono rozwiązanie w postaci zakazu anatocyzmu. Zakaz ten ma charakter bezwzględnie wiążący. Wszelkie umowy, które go naruszają, są zatem nieważne (art. 58 § 1 Kodeksu cywilnego). Czego dotyczy przedmiotowy zakaz?

Zakaz anatocyzmu – istota regulacji

Zgodnie z art. 482 § 1 ustawy Kodeks cywilny (dalej jako „kc”), od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa. Chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy. Przedmiotem regulacji omawianego przepisu jest zakaz umawiania się z góry (zanim odsetki staną się zaległe) o odsetki od zaległych odsetek, czyli ich kapitalizacja z góry (zakaz anatocyzmu). Zakaz anatocyzmu ma zastosowanie do wszelkich odsetek, zarówno za opóźnienie, jak i za korzystanie z cudzego kapitału (kapitałowych). Ograniczenie przewidziane w art. 483 § 1 kc może dotyczyć zarówno odsetek płatnych z dołu, jak i z góry.

Wyjątki od zakazu anatocyzmu

Przepis art. 482 kc przewiduje dwa wyjątki od zakazu anatocyzmu.

1. Po pierwsze, odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek można żądać „dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa”. Będzie to możliwe zatem od chwili wytoczenia powództwa o odsetki za opóźnienie w zapłacie zaległych odsetek (uchwała Sądu Najwyższego z 18 maja 1994 r., sygn. III CZP 70/94). Zaległość świadczenia z tytułu odsetek od należności głównej musi powstać przed wytoczeniem o nie powództwa.
2. Po drugie, po powstaniu zaległości odsetkowej dopuszczalna jest umowa („strony zgodziły się”), w wyniku której doliczone zostaną odsetki do świadczenia głównego. Tak powstała suma pieniężna poddana będzie oprocentowaniu jako całość. Zaległe odsetki staną się przez to częścią należności głównej.

Jak wyjaśnił SN w uzasadnieniu uchwały z 18 maja 1994 r. (sygn. III CZP 70/94), wyjątek pierwszy zachodzi w sytuacji, w której strony – już po powstaniu zaległości odsetkowej – nie zawrą umowy co do doliczenia zaległych odsetek do świadczenia głównego i poddania tak powstałej całości oprocentowaniu, w przeciwieństwie do drugiego wyjątku, który obejmuje takie uzgodnienie.

Oba wyjątki uregulowane w art. 482 § 1 kc dotyczą odsetek zaległych. Mowa zatem o takich, których termin zapłaty upłynął bezskutecznie (Z. Strus, Glosa do postanowienia SN z 5.10.1994 r., III CZP 128/94…, s. 224).

Uwzględnienie powództwa o odsetki

Z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z 18 maja 1994 r. wynika, że powództwo o odsetki za opóźnienie w zapłacie zaległych odsetek można uwzględnić na podstawie art. 482 § 1 kc tylko wtedy, gdy takie żądanie zostanie zgłoszone w pozwie. Mimo że art. 193 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego dopuszcza rozszerzenie powództwa, a czynność ta zrównana jest z wytoczeniem powództwa, to art. 482 § 1 kc sprzeciwia się uwzględnieniu rozszerzonego powództwa o odsetki za opóźnienie od odsetek powstałych w toku procesu o zapłatę sumy pieniężnej z odsetkami.

Dla przełamania zakazu anatocyzmu, motywowanego ochroną dłużnika przed nadmiernym mnożeniem odsetek, art. 482 § 1 kc wymaga najpierw powstania zaległości odsetkowej i dopiero wtedy, gdy zaległość ta powstanie, wytoczenie powództwa lub umowa stron stanowią podstawę roszczenia o odsetki za opóźnienie w zapłacie odsetek. Wspólnym elementem tych wyjątków od zakazu anatocyzmu, o których wspomniano powyżej, jest wymaganie dla ich zastosowania, żeby zaległość z tytułu odsetek od należności głównej powstała „przed dokonaniem czynności określonej mianem «wytoczenia o nie powództwa»”. Przesłanki „wytoczenia o nie powództwa” nie spełnia zawarte w pozwie żądanie zasądzenia oznaczonej sumy pieniężnej z odsetkami za opóźnienie w jej zapłacie.

Zakaz anatocyzmu – uchylenie przez rozszerzenie powództwa

Wyjątek od zakazu anatocyzmu, o który chodzi, jest uchylony również przez rozszerzenie powództwa o żądanie zasądzenia odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek. Skoro rozszerzenie powództwa jest równoznaczne z jego wytoczeniem. Zaległość z tytułu odsetek od należności głównej powstaje przed rozszerzeniem powództwa, czynnością zrównaną z wytoczeniem powództwa „o nie” (tj. o odsetki za opóźnienie od odsetek), od której można żądać odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek, skoro została dokonana. Zatem i w takim wypadku wierzyciel może dochodzić odsetek za opóźnienie od odsetek. Sąd Najwyższy w wyroku z 25 października 2002 r. (sygn. IV CKN 1430/00) uznał za nietrafne stanowisko Sądu Najwyższego przyjęte w cytowanej uchwale z 18 maja 1994 r. co do stanów faktycznych, jakie uzasadniają zastosowanie art. 482 § 1 kc, przyjmując, że jeżeli wierzyciel, który w pozwie zażądał skumulowanych odsetek, nie skorzysta z uprawnienia do dochodzenia odsetek za opóźnienie także od tak określonej sumy roszczenia, może uczynić to później.