Co może być dowodem w sprawie sądowej?

Sprawy sądowe wygrywa się dzięki dowodom. Sędziowie nie mogą bowiem polegać na samych twierdzeniach stron. Nie byli nigdy w centrum ocenianych wydarzeń. Wiedzę o przebiegu zdarzeń muszą dopiero nabyć. Najlepiej z obiektywnych źródeł, a nie od osób bezpośrednio zainteresowanych wynikiem sprawy. Szczególnie w postępowaniu karnym, w toku którego oskarżony ma prawo milczeć czy nawet mówić nieprawdę. Czym można się posłużyć, aby przekonać sąd do swoich racji? Co natomiast nie może być dowodem?

Zasadniczo – niezależnie od procedury – dowodem może być wszystko, co ma szansę przyczynić się do rozstrzygnięcia sprawy. Ustawodawca nie przewidział tutaj żadnych zamkniętych katalogów. Nie wymienił enumeratywnie dostępnych środków dowodowych. Ich lista funkcjonuje za to w praktyce. Stworzyło ją bowiem orzecznictwo na podstawie dotychczas rozpoznanych spraw. Obserwujemy tutaj jednak stałą ewolucję, związaną chociażby z rozwojem technologii. Jeszcze 30 lat temu ustalenie ojcostwa czy wytypowanie sprawcy zabójstwa było istotnie utrudnione. Dzisiaj, dzięki rozpowszechnieniu dowodu z badania DNA, problem ten niemal nie istnieje.

W Polsce można korzystać z owoców zatrutego drzewa

W polskim porządku prawnym istotnego znaczenia nie ma również tzw. doktryna owoców zatrutego drzewa. Jest ona charakterystyczna głównie dla anglosaskiego systemu sądowniczego. W USA mówi o tym 4. poprawka do Konstytucji z 1787 roku. Zabrania ona uznawania za dowód w sprawie informacji pozyskanych przez organy ścigania z przekroczeniem uprawnień. Chociażby w wyniku zastosowania nielegalnego podsłuchu.

W naszym kraju przepisy odrzucające nielegalnie pozyskane dowody to mające niewielkie zastosowanie praktyczne wyjątki od reguły. W kodeksie postępowania administracyjnego (dalej jako: KPA) będzie to dość ogólnie sformułowany przepis art. 75. Ustawodawca przesądził nim, że jako dowód należy dopuścić wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. W szczególności dowodem mogą być dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych oraz oględziny.

KPA zawiera przepis, który wręcz wyraźnie i generalnie dopuszcza uwzględnienie dowodów pozyskanych w wątpliwych warunkach.

Dowodu nie można uznać za niedopuszczalny wyłącznie na tej podstawie, że został uzyskany z naruszeniem przepisów postępowania lub za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego, chyba że dowód został uzyskany w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza publicznego obowiązków służbowych, w wyniku: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności.

art. 168a KPA

W ustawie Kodeks postępowania cywilnego (dalej jako: KPC) nie znajdziemy natomiast żadnego rozwiązania przypominającego powyższe. Ustawodawca nie wyłączył wprost dopuszczalności przedstawienia jakiegokolwiek dowodu. Tak naprawdę eliminacja tych pozyskanych nielegalnie czy podstępnie może nastąpić na etapie oceny wiarygodności lub w oparciu o zasady współżycia społecznego (zakaz nadużywania prawa procesowego).

Co może być dowodem? Dokumenty

Polskie ustawy proceduralne wymieniają i szerzej omawiają tylko te dowody, które w praktyce mają najistotniejsze znaczenie. Na czoło wysuwa się tutaj dowód z dokumentów, szczególnie istotny w postępowaniu cywilnym i administracyjnym. W sprawach kryminalnych ma on mniejsze znaczenie. Jest natomiast najczęstszą podstawą rozstrzygania o przestępstwach gospodarczych.

Zasadniczo sądy preferują posługiwanie się dowodami z oryginałów dokumentów czy ich urzędowych odpisów. Tylko w takim przypadku mogą wykluczyć wszelkie wątpliwości co do ich autentyczności. Dopuszczalne jest także przedstawienie dokumentu poświadczonego za zgodność z oryginałem przez profesjonalnego prawnika (adwokata czy radcę prawnego). Zdarza się jednak, że mimo wszystko sądy wzywają reprezentantów stron co najmniej do okazania oryginału.

Dołączenie do akt sądowych jedynie kopii dokumentów jest natomiast często niemile widziane. W praktyce jednak, dopóki strona przeciwna nie kwestionuje autentyczności takich dowodów, sądy przymykają oko na ich formę. Wyjątkiem są tutaj papiery wartościowe, takie jak weksle, które muszą znaleźć się w sądzie w oryginale. Chociażby ze względu na ich niepowtarzalność i zagrożenie ponownego wykorzystania.

Warto też pamiętać o różnicach w mocy dokumentów urzędowych i prywatnych. Te pierwsze, pochodzące od uprawnionych do ich tworzenia instytucji, są dowodem tego, co w nich zawarte. Dokumenty prywatne natomiast mają tylko takie znaczenie, że potwierdzają złożenie pod nimi podpisu przez określoną osobę. Ich treść może zostać natomiast zakwestionowana. W takim wypadku musi być potwierdzona innym dowodem. Głównie ma to znaczenie w przypadku prywatnej opinii biegłego. Jeśli druga strona jej nie zaakceptuje, sąd będzie zmuszony powołać własnego eksperta.

Co może być dowodem? Zeznania świadków

Równie istotnym dowodem we wszystkich procedurach są zeznania świadków. To oni są w stanie wyjaśnić sądowi w prostych słowach przebieg istotnych dla sprawy wydarzeń. W wielu przypadkach – szczególnie w sprawach karnych  – przesłuchiwane są osoby całkowicie obce dla stron, a więc z założenia obiektywnie patrzące na rzeczywistość. Teoretycznie nie ma znaczenia, czy świadek był bezpośrednim obserwatorem wydarzeń. Moc zeznań tzw. świadka ze słyszenia jest równie silna. W praktyce jednak sądy zdecydowanie wolą skupić się na wiadomościach z pierwszej ręki.

W przypadku zeznań świadków znajdziemy najwięcej ustawowych ograniczeń. Nie wszystkie osoby mogą bowiem zeznawać. Niektórzy są zainteresowani wynikiem sprawy. Innych ogranicza tajemnica zawodowa.

Według KPC świadkami nie mogą być:

• osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń;
• wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli „zastrzeżone” lub „poufne” oraz osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem;
• przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową;
• współuczestnicy jednolici;
• współuczestnicy niejednolici, chyba że fakty przez nich przedstawiane odnoszą się wyłącznie do innego współuczestnika;
• mediatorzy co do faktów, o których dowiedzieli się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią ich z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji.

Według ustawy Kodeks postępowania karnego na świadka nie można natomiast powołać:

• obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na podstawie art. 245 § 1, co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;
• duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi;
• mediatora co do faktów, o których dowiedział się od oskarżonego lub pokrzywdzonego, prowadząc postępowanie mediacyjne, z wyłączeniem informacji o przestępstwach, o których mowa w art. 240 § 1 ustawy Kodeks karny;
• osoby obowiązanej do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”, chyba że zostaną zwolnione przez uprawniony organ przełożony.

Warto też zaznaczyć, że pewne kategorie osób mogą być przesłuchiwane, aczkolwiek przysługuje im prawo odmowy zeznań czy odpowiedzi na pytania. Muszą więc stawić się przed sądem, lecz mogą na początku przesłuchania skorzystać z któregoś z powyższych uprawnień. Będzie tak chociażby w przypadku osób najbliższych dla stron.

Na koniec wypada jeszcze wspomnieć o relacji między dowodem z dokumentu a przesłuchaniem świadków na gruncie kodeksu postępowania cywilnego. Otóż, zeznania nie mogą służyć do obejścia przepisów o formie czynności prawnej. Jeśli więc strony nie zawarły umowy w wymagany sposób, np. na piśmie, nie można tego błędu naprawić, przedstawiając jej treść na rozprawie. Jeśli natomiast umowa zastrzegała dla swojej ważności formę pisemną i taka została zachowana, zeznania nie mogą służyć do zmiany jej treści.

Co może być dowodem? Opinia biegłego

Mówi się, że biegli rządzą sądami. Jest to oczywiście pewna metafora, aczkolwiek często zgodna z rzeczywistością. W wielu przypadkach rozstrzygnięcie sprawy wymaga bowiem wiadomości specjalnych, których nie posiadają sędziowie. Jako przykład można tutaj wskazać spory dotyczące wypadków drogowych. Ich rekonstrukcji nie można przeprowadzić za pomocą dokumentów, zeznań świadków czy w oparciu o własne doświadczenie sędziów. Istotne znaczenie mają bowiem różne wartości fizyczne. Biegli potrafią również wiele odczytać z położenia powypadkowego pojazdów.

Jeśli więc opinia biegłego nie będzie zawierać sprzeczności, zostanie logicznie uzasadniona i odpowie na wszystkie pytania zadane przez sąd, wynik sprawy z całą pewnością zostanie na niej oparty. W postępowaniach spornych decyzja biegłego może więc przechylić szalę zwycięstwa. Duży ciężar spoczywa tutaj na stronie niezadowolonej z wniosków specjalisty. Jeśli skutecznie ich nie podważy, najprawdopodobniej przegra sprawę. Dlatego też w kontrze do opinii biegłego warto powołać własnego, prywatnego eksperta. Będzie on zapewne w stanie zwrócić uwagę na błędy swojego poprzednika, niezauważalne dla laika.

W praktyce dowód z opinii biegłego dopuszcza się niezwykle często. W większości spraw o wyższym ciężarze gatunkowym w grę wchodzą bowiem pewne specjalistyczne stosunki między stronami. Poza wspomnianymi wypadkami drogowymi może tutaj chodzić o sprawy dotyczące błędów medycznych, związane z koniecznością dokonania wyceny nieruchomości czy też oceny dokumentów księgowych spółki. W sprawach karnych biegli oceniają chociażby stan psychiczny oskarżonego, stopień obrażeń pokrzywdzonego czy sam przebieg zdarzenia kryminalnego.

Co może być dowodem? Nagrania audio i wideo

Oczywiście dzięki materiałom z kamer czy dyktafonów sądy mogą uzyskać najpełniejszy obraz sprawy. Dowód ten nie ma jednak wciąż kluczowego znaczenia. Nagrywanie rozmów zdarza się bowiem niezwykle rzadko. Kamery za to najczęściej uchwycą nie to, co potrzeba. Nie ma ich w najważniejszych miejscach. Problematyczna może być też kwestia oceny autentyczności takich dowodów. Z rozmów mogą zostać wycięte istotne fragmenty, a obraz z kamery zmanipulowany. Tutaj można jednak posłużyć się opinią eksperta, tworząc hybrydowy dowód. Biegli są bowiem w stanie ocenić autentyczność pliku audio czy wideo.

Pojawiają się także wątpliwości, czy nagrania pozyskane podstępem mogą stanowić dowód w sprawie. Jak już wyżej wyjaśniono, nie ma ku temu formalnych przeszkód. Polska doktryna nie uznaje tego za owoc zatrutego drzewa. Sędziowie mogą jednak brać pod uwagę okoliczność pozyskania takiego dowodu na etapie oceny jego wiarygodności i przydatności w sprawie. Jeśli bowiem rozmowa była rejestrowana bez wiedzy jednego z uczestników, a nagrywający skutecznie zadawał pytania sugerujące, można mówić o zachwianiu równowagi stron. W takim wypadku sąd z pewnością sceptycznie podejdzie do takiego dowodu i skonfrontuje go z pozostałym materiałem procesowym.

Co może być dowodem? Inne środki dowodowe

Powyżej opisane zostały najważniejsze dowody. Te, które w sprawach rozpatrywanych przez polskie sądy mają w praktyce najistotniejsze znaczenie. Dostępnych dla stron środków dowodowych jest natomiast dużo więcej. Brak jest tutaj jakichkolwiek ograniczeń poza możliwościami technicznymi i technologicznymi. Warto tutaj tylko dla porządku wyróżnić:

• przesłuchanie stron – dowód o mniej istotnym znaczeniu z uwagi na zainteresowanie zeznających wynikiem sprawy,
• oględziny z udziałem sądu,
• eksperyment sądowy,
• badanie krwi,
• badanie DNA,
• obserwacja w zakładzie leczniczym,
• zrzut ekranu z komputera (formalnie nie jest on dokumentem),
• wiadomość elektroniczna, wiadomość sms.

Czy wszystko trzeba udowadniać?

Na koniec warto jeszcze wspomnieć, że nie wszystkie fakty trzeba udowadniać. Nikt nie będzie wymagał od strony wykazywania, że w nocy jest ciemno. Raczej nie powinno być również wątpliwości co do działania grawitacji czy kształtu ziemi. Generalnie więc przyjmuje się, że dowodu nie wymagają fakty powszechnie znane, a więc oczywiste dla przeciętnego człowieka. Sąd nie będzie również wymagał dowodzenia faktów znanych z urzędu. Chodzi tutaj głównie o informacje pochodzące z innych spraw sądowych, prowadzonych przez tego samego sędziego i dotyczących tych samych stron.

Od listopada 2019 roku kodeks postępowania cywilnego przewiduje również całkowicie nieznany dotąd rodzaj faktów niewymagających dowodu. Chodzi o informacje, o których wiedza jest powszechnie dostępna. W praktyce może być to niezwykle istotne ułatwienie dla stron czy sądu. Przykładowo, rodzic żądający obniżenia alimentów ze względu na własną sytuację finansową nie będzie musiał dowodzić istnienia powszechnej trudności w znalezieniu pracy w danej branży, jeśli taki problem będą potwierdzać ogólnodostępne statystyki.