Jeśli ktoś przekartkuje kodeks cywilny, to z pewnością zauważy, że księga trzecia – zobowiązania stanowi grubo ponad połowę zawartości tej ustawy. Nie dzieje się tak bez powodu. To bardzo obszerna i wymagająca tematyka, z którą styczność ma każdy z nas. Zagadnienie długu także do niej należy.
Czym jest dług?
Przez dług rozumie się zespół obowiązków dłużnika, będącego podmiotem zobowiązanym wobec wierzyciela – uprawnionej strony stosunku zobowiązaniowego.
W jaki sposób powstaje dług?
Dług jako nieodłączna część zobowiązania może powstać przez:
- czynność prawną
- orzeczenie sądu
- akt administracyjny
- czyn niedozwolony
- inne zdarzenie, np. bezpodstawne wzbogacenie lub prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
Obowiązki dłużnika wynikające z długu
Na czym polegają wspomniane obowiązki dłużnika? Podstawowym jest spełnienie świadczenia, które jest przedmiotem zobowiązania. Celem działań dłużnika jest zaspokojenie interesu wierzyciela. To prawo podmiotowe strony uprawnionej nazywa się wierzytelnością. Tak więc dług jest korelatem wierzytelności. Pożądany sposób zachowania dłużnika wyraża wprost art. 354 § 1 KC:
„Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.”
Cel społeczno-gospodarczy oraz zasady współżycia społecznego we wspomnianym przepisie należy rozumieć w ten sposób, że sposób realizacji stosunku zobowiązaniowego powinien przebiegać tak, aby odpowiadał on zdrowemu rozsądkowi. To oczywiście pewne uproszczenie.
Ponadto dłużnik obowiązany jest dołożyć ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju staranności. Jeżeli zobowiązanie powstało w zakresie prowadzonej przez dłużnika działalności gospodarczej, należytą staranność określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.
Co oznacza cecha korelatywności długu i wierzytelności?
Dzięki temu, że dług jest korelatem wierzytelności możliwe jest ustalenie treści jednego z nich na podstawie znanej treści drugiego.
Tradycyjnie w polskim systemie prawnym treść stosunku zobowiązaniowego jest wyznaczana przez wskazanie obowiązków dłużnika.
Kto może przyjąć świadczenie?
Pomijając fakt, że wykonanie pewnej grupy świadczeń nie wymaga udziału wierzyciela (np. w sytuacji, gdy świadczenie może być spełnione jedyne przez zaniechanie dłużnika), to dłużnik uwolni się od swojego długu jedynie, gdy świadczył do rąk osoby uprawnionej.
Osobą uprawnioną jest:
- wierzyciel zdolny w danym momencie do przyjęcia świadczenia
- osoba, która dysponuje pokwitowaniem wystawionym przez wierzyciela (zakładając, że wcześniej nie zastrzeżono świadczenia do rąk własnych wierzyciela)
Sytuacje, gdy dłużnik, świadcząc do rąk osoby niebędącej wierzycielem, może zwolnić się z zobowiązania są nieliczne i stanowią wyjątki.
W przypadku wątpliwości co do osoby uprawnionej do przyjęcia świadczenia warto rozpatrzyć skorzystanie możliwości złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. Najważniejszą z licznych korzyści tej instytucji jest fakt, że w określonych warunkach skorzystanie z niej może zostać uznane za równoznaczne z wypełnieniem zobowiązania.
Gdzie można spełnić świadczenie?
Ustalenie miejsca wykonania zobowiązania jest bardzo istotnym w praktyce. Szczególnie dla dłużnika, ponieważ gdyby przystąpił on do wykonania zobowiązania w niewłaściwym miejscu, wierzyciel może nawet odmówić przyjęcia świadczenia. Może także przyjąć świadczenie, jednak w tej sytuacji przysługuje mu roszczenie o naprawienie szkody powstałej przez nienależyte wykonanie zobowiązania.
Miejsce spełnienia świadczenia określa się najczęściej w umowie lub wynika z właściwości zobowiązania. Jednak gdyby tak nie było, to wszelkie wątpliwości rozwiewa treść art. 454 KC:
„§ 1. Jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia; jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania.
§ 2. Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa.”
Termin wypełnienia długu
Termin wypełnienia zobowiązania może być określony w umowie lub wynikać z właściwości zobowiązania. Ustalenie terminu spełnienia świadczenia jest możliwe przede wszystkim przez analizę jego treści. Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, to zgodnie z treścią art. 455 KC świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.
Kiedy dług „zostaje spłacony”? Kto może go spłacić?
Zobowiązanie gaśnie z chwilą zaspokojenia interesów wierzyciela. Niekoniecznie przez dłużnika, chociaż zazwyczaj tak jest. Świadczenie spełnić może także osoba trzecia lub jeden z dłużników solidarnych.
Wierzyciel może żądać od dłużnika osobistego świadczenia jedynie, gdy wynika to z:
- treści czynności prawnej
- ustawy
- właściwości świadczenia
Ciekawą dla wielu może być zasada, która mówi, że w przypadku gdy wierzytelność pieniężna jest wymagalna, to wierzyciel musi przyjąć świadczenie od osoby trzeciej, nawet wtedy, gdy dłużnik nie wie o jej działaniu.
Zwolnienie z długu
Dług może być dobrowolne anulowany w części lub w całości zadłużenia przez porozumienie umownego pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem. Taka sytuacja to zwolnienie z długu lub inaczej jego umorzenie. Istotnym jest fakt, że porozumienie umowne wymaga oświadczenia woli obu stron, więc nie może być jednostronną czynnością prawną wierzyciela – dłużnik musi zgodzić się na zwolnienie z długu.
