Rodzaje i typy zakładów karnych

Zakład karny to miejsce, w którym osoby skazane prawomocnym wyrokiem sądu odbywają karę pozbawienia wolności. Zakłady te podlegają Ministrowi Sprawiedliwości. Czym charakteryzują się ich poszczególne rodzaje i typy?

Rodzaje zakładów karnych

Zgodnie z art. 69 ustawy Kodeks karny wykonawczy (dalej jako „kkw”) karę pozbawienia wolności wykonuje się (z zastrzeżeniem zakładu karnego dla kobiet – art. 87 kkw), w następujących rodzajach zakładów karnych:

1. dla młodocianych (art. 84 kkw),
2. dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 85 kkw),
3. dla recydywistów penitencjarnych (art. 86 kkw),
4. dla odbywających karę aresztu wojskowego.

Podział zakładów karnych pozostaje w relacji do kategorii skazanych i ich klasyfikacji. Wyjątek od reguł wskazanych w powyższym przepisie wynika z treści art. 87 § 4 kkw. Zgodnie z tym przepisem w celu umożliwienia matce pozbawionej wolności sprawowania stałej i bezpośredniej opieki nad dzieckiem organizuje się przy wskazanych zakładach karnych domy dla matki i dziecka, w których dziecko może przebywać na życzenie matki do ukończenia trzeciego roku życia, chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne, potwierdzone opinią lekarza albo psychologa, przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki albo za przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. Decyzje w tym zakresie wymagają jednak zgody sądu opiekuńczego. 

Rodzaje zakładów karnych – zakłady karne dla młodocianych

Za wyodrębnieniem zakładów karnych dla młodocianych przemawiała osiągana w tym wieku dojrzałość psychiczna młodocianych, większa podatność i skuteczność oddziaływania wychowawczego na skazanych, konieczność odizolowania młodocianych od demoralizującego wpływu innych skazanych.

W zakładzie karnym dla młodocianych odbywają karę skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia. Jednak w uzasadnionych przypadkach skazany może odbywać karę w tym zakładzie także po ukończeniu 21 roku życia (art. 84 § 1 kkw). Innymi słowy, w trakcie wykonywania kary taki skazany traci formalnie status młodocianego, lecz pomimo to kontynuuje odbywanie kary w zakładzie karnym dla młodocianych. Korzysta on jednak dalej ze wszelkich uprawnień jak młodociany.

W zakładzie karnym dla młodocianych może także odbywać karę dorosły skazany po raz pierwszy. Gdy jest to uzasadnione potrzebami oddziaływania. Skazany taki musi wyrazić na to zgodę i wyróżniać się dobrą postawą (art. 84 § 2 kkw); korzysta on wtedy z takich uprawnień jak młodociany. 

Zasada, że młodociany odbywa karę w zakładzie karnym dla młodocianych, doznaje wyjątku w sytuacji młodocianego skazanego na karę aresztu wojskowego. W takim przypadku odbywa on karę w zakładzie karnym dla odbywających karę aresztu wojskowego (art. 69 pkt 4 kkw).

Przeczytaj również:
Małoletni, nieletni, młodociany – czy to ta sama osoba?

Rodzaje zakładów karnych – zakład karny dla recydywistów penitencjarnych

Przepis art. 86 § 1 kkw mówi o tzw. „recydywistach penitencjarnych”, czyli skazanych za przestępstwa lub wykroczenia umyślne na karę pozbawienia wolności, którzy już odbywali takie kary. Osoby takie umieszczane są w specjalnych zakładach karnych, chyba że szczególne względy resocjalizacyjne przemawiają za skierowaniem ich do zakładu karnego dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 86 § 1 kkw). 

Zgodnie z art. 86 § 2 kkw, w zakładzie karnym dla recydywistów penitencjarnych mogą także odbywać karę skazani, którzy z przestępstwa uczynili stałe źródło dochodu, działali w grupie lub związku przestępczym lub popełnili przestępstwo o charakterze terrorystycznym (art. 65 ustawy Kodeks karny, dalej jako „kk”), a także osoby skazane za przestępstwa skarbowe, jeżeli przemawiają za tym szczególne względy resocjalizacyjne.

Przeczytaj również:
Recydywa – cechy, pojęcie, funkcja

Rodzaje zakładów karnych – zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy

W zakładzie karnym dla odbywających karę po raz pierwszy osadzane są osoby, które dotychczas nie odbywały kary pozbawienia wolności, a także skazani odbywający zastępczą karę pozbawienia wolności orzeczoną w tej samej sprawie oraz osoby, w stosunku do których zastosowano środek przymusu skutkujący pozbawieniem wolności oraz ukarane karą porządkową (art. 86 kkw).

Należy jednak zwrócić uwagę, że – jak już wspomniano – w przypadku wystąpienia szczególnych względów resocjalizacyjnych, w zakładzie tym mogą znaleźć się także tzw. recydywiści penitencjarni (art. 86 § 1 kkw in fine).

Typy zakładów karnych

Zakłady karne każdego rodzaju mogą być organizowane jako zakłady typu zamkniętego, półotwartego lub otwartego, które to różnią się w szczególności stopniem zabezpieczenia, izolacji skazanych oraz wynikającymi z tego ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się w zakładzie i poza jego obrębem (art. 70 kkw).

Typ zamknięty

Artykuł 90 kkw określa warunki odbywania kary w zakładzie karnym typu zamkniętego, stopień izolacji oraz wynikające z tego prawa i obowiązki skazanych:

1. zasadą jest to, że cele mieszkalne pozostają zamknięte, a jedynie wyjątkowo, gdy względy bezpieczeństwa nie stoją temu na przeszkodzie, mogą być otwarte w porze dziennej przez określony czas,
2. skazani mogą być zatrudniani poza terenem zakładu karnego w pełnym systemie konwojowania – zachodzi tu jednak wyjątek dotyczący osób skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności; osoby takie mogą wykonywać pracę wyłącznie terenie zakładu karnego (art. 121 § 10 kk),
3. skazanym pozostającym w zakładzie zamkniętym zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe oraz nauczanie organizuje się w obrębie zakładu karnego,
4. ruch skazanych po terenie zakładu karnego odbywa się w sposób zorganizowany i pod dozorem;
5. od zezwolenia dyrektora zakładu karnego uzależnione jest korzystanie przez skazanego z własnej odzieży;
6. skazani mogą korzystać z dwóch widzeń w miesiącu, a za zgodą dyrektora zakładu karnego wykorzystać je jednorazowo;
7. widzenia skazanych podlegają nadzorowi administracji zakładu karnego; rozmowy skazanych w trakcie widzeń podlegają kontroli administracji zakładu karnego;
8. korespondencja skazanych podlega cenzurze administracji zakładu karnego, chyba że ustawa stanowi inaczej;
9. rozmowy telefoniczne skazanych podlegają kontroli administracji zakładu karnego.

Typ półotwarty

Warunki odbywania kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym typu półotwartego z jednej strony charakteryzują się mniejszym stopniem izolacji osadzonego w porównaniu do zakładu karnego typu zamkniętego, z drugiej strony zaś odmiennym zakresem praw i obowiązków skazanego. Odbywanie kary w zakładzie karnym typu półotwartego ma stwarzać namiastkę funkcjonowania w społeczeństwie poza murami zakładu karnego. Umożliwia więc skazanemu w pewnym stopniu pełnienie ról społecznych, które będzie pełnił po opuszczeniu zakładu karnego.

W zakładzie karnym typu półotwartego (art. 91 kkw):

1. cele skazanych pozostają otwarte w porze dziennej, natomiast w porze nocnej mogą być zamknięte,
2. skazani mogą być zatrudniani poza terenem zakładu karnego w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta (w tym również na pojedynczych stanowiskach pracy),
3. skazanym można zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz w zajęciach terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu karnego,
4. skazani mogą brać udział w organizowanych przez administrację poza terenem zakładu karnego grupowych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych,
5. skazani mogą poruszać się po terenie zakładu karnego w czasie i miejscach ustalonych w porządku wewnętrznym,
6. skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia,
7. skazanym można udzielać przepustek z zakładu karnego, nie częściej niż raz na dwa miesiące, łącznie na okres nieprzekraczający 14 dni w roku,
8. skazani mogą korzystać z trzech widzeń w miesiącu, które za zgodą dyrektora zakładu karnego mogą być połączone,
9. widzenia skazanych podlegają nadzorowi administracji zakładu karnego; rozmowy skazanych w trakcie widzeń mogą podlegać kontroli administracji zakładu karnego,
10. korespondencja skazanych może podlegać cenzurze, a rozmowy telefoniczne – kontroli administracji zakładu karnego.

Co istotne, decyzje we wszystkich rodzajach spraw wskazanych w tym przepisie są podejmowane przez dyrektora zakładu karnego.

Przeczytaj również:
Widzenie w zakładzie karnym – jakie zasady obowiązują?

Typ otwarty

Warunki odbywania kary w zakładzie karnym typu otwartego charakteryzują się najmniej dolegliwym stopniem izolacji skazanych oraz uproszczonym systemem ochronnym. Wykonywanie kary w takim zakładzie pozostawia najszersze pole w zakresie indywidualizacji środków i metod oddziaływania na skazanych, uczestnictwa społeczeństwa w wykonywaniu kary oraz przygotowania skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu. W zakładzie karnym typu otwartego (art. 92 kkw):

1. cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte przez całą dobę,
2. skazanych zatrudnia się przede wszystkim poza terenem zakładu karnego, bez konwojenta, na pojedynczych stanowiskach pracy,
3. skazanym można zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu karnego,
4. skazani mogą brać udział w organizowanych przez administrację, poza terenem zakładu karnego, grupowych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych,
5. skazanym można zezwalać na udział w zajęciach i imprezach kulturalno-oświatowych lub sportowych organizowanych poza terenem zakładu karnego,
6. skazani mogą poruszać się po terenie zakładu karnego w czasie i miejscach ustalonych w porządku wewnętrznym,
7. skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia,
8. skazani mogą otrzymywać z depozytu zakładu karnego pieniądze pozostające do ich dyspozycji,
9. skazanym można udzielać przepustek z zakładu karnego, nie częściej niż raz w miesiącu, łącznie na okres nie przekraczający 28 dni w roku,
10. skazany może korzystać z nieograniczonej liczby widzeń,
11. widzenia skazanych mogą podlegać nadzorowi administracji zakładu karnego. Rozmowy skazanych w trakcie widzeń nie podlegają kontroli administracji zakładu karnego,
12. skazanym, w miarę możliwości, stwarza się warunki do przygotowywania dodatkowych posiłków we własnym zakresie,
13. korespondencja skazanych nie podlega cenzurze a rozmowy – kontroli administracji zakładu karnego.