Sądownictwo pracy jest częścią sądownictwa powszechnego. Podstawą prawną funkcjonowania sądów pracy na poziomie sądów rejonowych i okręgowych jest ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 roku o rozpoznawaniu przez sądy pracy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy pracy mogą rozpatrywać tylko te sprawy, które mieszczą się w zakresie wskazanym w art. 476 par. 1 kpc.
Zgodnie ze wskazanym powyżej przepisem przez sprawy z zakresu prawa pracy rozumie się sprawy o:
- roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane,s
- ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy,
- roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy,
- odszkodowania dochodzone od zakładu pracy na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Sprawy o roszczenia ze stosunku pracy
Do spraw o roszczenia ze stosunku pracy należą te postępowania, w których roszczenie pracodawcy lub pracownika ma źródło w treści stosunku pracy. Bez znaczenia pozostaje tu, na jakiej podstawie nawiązano stosunek pracy. Mogą to więc być nie tylko sprawy z umowy o pracę, ale też z pozaumownych stosunków pracy.
Do roszczeń pracowniczych należących do tej kategorii można zaliczyć między innymi sprawy o:
- wynagrodzenie za pracę,
- roszczenia związane z wadliwym rozwiązaniem przez pracodawcę umowy o pracę,
- przywrócenie do pracy,
- uznanie wypowiedzenia umowy za bezskuteczne,
- odszkodowanie.
Natomiast z punktu widzenia pracodawcy najczęstszymi sprawami z tego działu są roszczenia o odszkodowanie z tytułu:
- wyrządzonej przez pracownika szkody w mieniu pracodawcy,
- naruszenia zakazu konkurencji.
Wątpliwości co do kwalifikacji roszczeń
Kwalifikowanie części roszczeń do tej kategorii budzi do tej pory wątpliwości doktryny i orzecznictwa. Zalicza się do nich roszczenia pracownika:
- w związku z naruszeniem jego dóbr osobistych,
- z tytułu jego pracy twórczej wykonywanej na rzecz pracodawcy,
- w związku z kradzieżą lub zniszczeniem jego rzeczy dokonanym w czasie i w miejscu pracy,
- o ekwiwalent za korzystanie w pracy ze sprzętu będącego jego własnością na rzecz pracodawcy
oraz roszczenie pracodawcy o odszkodowanie z tytułu uszkodzenia lub utraty przez pracownika rzeczy będącej własnością pracodawcy.
Co do roszczeń z tytułu ochrony dóbr osobistych Sąd Najwyższy wypowiedział się na ten temat już w 1988 roku (I PZ 11/88). SN stwierdził, że sprawy takie mogą być związane ze stosunkiem pracy. Swoje zdanie potwierdził następnie wyrokami z dnia 16.11.2000 roku (I PKN 537/00) oraz z dnia 5.10.2006 roku (I PZP 3/06).
Co do roszczeń z tytułu pracy twórczej pracownika jak do tej pory SN stoi na stanowisku, że nie zaliczają się one do spraw pracowniczych.
Przy roszczeniach o odszkodowanie z tytułu zniszczenia lub kradzieży znaczenie ma, czy rzeczy wniesiono „w związku z pracą”, czy też przy okazji świadczenia pracy. Na tej podstawie określa się właściwość sądu (uchwała SN z dnia 23.2.1993, sygn. I PZP 37/92).
Orzecznictwo uznaje roszczenia pracownika o ekwiwalent z tytułu używania własnego sprzętu dla potrzeb pracodawcy jako sprawy pracownicze. Natomiast doktryna wskazuje, że w przypadku zawarcia odrębnej umowy na używanie prywatnego sprzętu roszczenie takie nie jest roszczeniem ze stosunku pracy. Podobnie podchodzi się do roszczeń pracodawcy z tytułu korzystania przez pracownika z mienia pracodawcy.
Sprawy o roszczenia związane ze stosunkiem pracy
W polskim systemie prawnym brak jest legalnej definicji roszczeń związanych ze stosunkiem pracy. Przyjmuje się jednak, że są to takie roszczenia, które co prawda nie mają materialnej podstawy w treści stosunku pracy, ale nie powstałyby, gdyby nie został wcześniej nawiązany stosunek pracy. Do tego typu spraw zalicza się między innymi roszczenia o:
- odprawę pośmiertną,
- odszkodowanie z tytułu odmowy zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę,
- nawiązanie przyrzeczonej umowy o pracę,
- o roszczenia uzupełniające z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
- zwrot dokumentów pracownika złożonych w związku ze świadczeniem pracy (np. świadectwa, certyfikaty, dyplomy).
Sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy
Takie roszczenie przysługuje pracownikowi, jeśli zawarł z pracodawcą inną umowę niż umowę o pracę. Jednakże jego rzeczywiste działania mają cechy stosunku pracy. Najczęściej są to typowe sprawy osób zatrudnionych na podstawie fikcyjnych umów cywilnoprawnych. Ich przedmiotem jest jednak obowiązek świadczenia pracy podporządkowanej pod kierownictwem pracodawcy, na jego ryzyko i rachunek. Mają więc wszystkie cechy umowy o pracę.
Sprawy o roszczenia z innych stosunków prawnych
Zgodnie z art. par. 1 pkt 2 kpc do spraw pracowniczych zalicza się też te o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy. Innymi słowy: ustawa musi wprost wskazywać, że sprawy te mieszczą się w kategorii spraw pracowniczych. Zalicza się do nich np. sprawy o niektóre roszczenia wykonawcy z tytułu umowy o pracę nakładczą, w tym te dotyczące zwrotu kosztów poniesionych przy wykonywaniu tej umowy (uchwała SN z dnia 19.12.1978 roku, sygn. I PZP 36/78).
Do tej kategorii można też zaliczyć sprawy o niektóre roszczenia członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz członków spółdzielni pracy. Taka właściwość sądu musi jednakże wynikać z ustawy Prawo spółdzielcze.
Sprawy o odszkodowanie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych
Możliwość zaliczenia tych spraw do kategorii postępowań pracowniczych wynika z art. 476 par. 1 pkt 3 kpc. Natomiast pozostałe roszczenia dochodzone na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, jako należące do kategorii świadczeń z ubezpieczenia społecznego, są dochodzone przed sądem pracy zgodnie z art. 476 par. 2 pkt 1 kpc.
Czytaj również:
Zakaz konkurencji w czasie trwania i po ustaniu stosunku pracy
