Nowelizacją dokonaną w 2011 r. ustawodawca rozszerzył swobodę testowania przez wprowadzenie do Kodeksu cywilnego kolejnego rozrządzenia testamentowego – zapisu windykacyjnego. Jest to instytucja łącząca cechy zapisu zwykłego oraz powołania spadkobiercy, przy czym zdecydowanie bliżej jej do tej drugiej konstrukcji. Czym charakteryzuje się zapis windykacyjny i kiedy jest dopuszczalny?
Istota zapisu windykacyjnego
W odróżnieniu od zapisu zwykłego (którego ustanowienie skutkuje powstaniem pomiędzy obciążonym zapisem a zapisobiercą stosunku zobowiązaniowego o wydanie przedmiotu zapisu zwykłego), istotą zapisu windykacyjnego jest wywołanie skutku rozporządzającego – nabycie przedmiotu tego zapisu przez zapisobiercę z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku. Zapisobierca może jednak zapis windykacyjny odrzucić. Nabycie to staje się ostateczne dopiero z chwilą złożenia oświadczenia o przyjęciu zapisu windykacyjnego albo z chwilą bezskutecznego upływu sześciomiesięcznego okresu na złożenie oświadczenia w tym przedmiocie (art. 981(5) ustawy Kodeks cywilny, dalej jako „kc”). Dziedziczenie ma charakter sukcesji uniwersalnej (tzw. następstwo pod tytułem ogólnym). Nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego jest zaś przykładem sukcesji syngularnej (tzw. następstwo pod tytułem szczególnym). Ustanowienie zapisu windykacyjnego skutkuje bowiem wejściem przez zapisobiercę w całą sytuację prawną testatora związaną tylko z przedmiotem zapisu, podczas gdy spadkobierca nabywa udział w pewnej masie majątkowej. Wyjątek stanowią długi, które podlegają dziedziczeniu przez spadkobierców.
Zapis windykacyjny - wymogi formalne
Zgodnie z art. 981(1) § 1 kc, w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny). W testamencie sporządzonym w innej formie nie można dokonać nawet doprecyzowania wcześniej dokonanego zapisu. Przedmioty zapisu windykacyjnego wymienia enumeratywnie art. 981(1) § 2 kc (numerus clausus przedmiotów zapisu windykacyjnego). I tak, przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
- rzecz oznaczona co do tożsamości;
- zbywalne prawo majątkowe;
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;
- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.
Dokonanie rozrządzenia innym przedmiotem nie spowoduje ustanowienia ważnego zapisu windykacyjnego. Co istotne, regulacja zapisu windykacyjnego kładzie nacisk na ścisłe oznaczenie przedmiotu zapisu windykacyjnego w testamencie. Po otwarciu spadku nie powinno być wątpliwości, jakim przedmiotem testator rozrządził.
Bezskuteczność zapisu windykacyjnego
Zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia (art. 981(2) kc). Przepis ten stanowi odzwierciedlenie zasady, w myśl której nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw, niż sam posiada.
Artykuł 981(2) kc rozstrzyga kwestię, kiedy testator ma dysponować przedmiotem zapisu windykacyjnego. Charakter prawny mortis causa tego rozrządzenia nakazuje oceniać jego skuteczność z uwzględnieniem stanu, jaki ma miejsce w chwili otwarcia spadku. Wcześniej, choć dokonano rozrządzenia, nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Może zatem zostać swobodnie zmienione. Jako typowy przykład sytuacji, w której spadkodawca jest zobowiązany do zbycia przedmiotu zapisu windykacyjnego, skutkującej bezskutecznością rozrządzenia, należy wymienić przewłaszczenie rzeczy (cesję prawa) na zabezpieczenie na rzecz spadkodawcy.
Zastrzeżenie warunku lub terminu
Zgodnie z art. 981(3) § 1 kc zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny staje się nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku.
Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności (art. 981(3) § 2 kc). Nieważność zapisu windykacyjnego spowodowana innymi przyczynami niż zastrzeżenie warunku lub terminu nie skutkuje jego automatyczną konwersją w zapis zwykły. Konieczne może okazać się przeprowadzenie wykładni takiego postanowienia zgodnie z wytycznymi zawartymi w art. 948 kc.
