Zatarcie i przedawnienie karalności wykroczeń

Gdy mowa o przedawnieniu, to najczęściej ma się na myśli jedną z trzech instytucji. Mowa o przedawnieniu karalności, przedawnieniu wykonania kary lub zatarciu. Jak przedstawiają się te instytucje na gruncie kodeksu wykroczeń?

Karalność wykroczenia

Zgodnie z art. 45 § 1 ustawy Kodeks wykroczeń (dalej jako „kw”), karalność wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok. Po upływie tego czasu nie można już wszcząć postępowania. Jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie, karalność wykroczenia ustaje z upływem 2 lat od zakończenia tego okresu. Oznacza to, że dodatkowy dwuletni termin biegnie od zakończenia okresu rocznego. Jest to rozwiązanie prawidłowe – wszczęcie postępowania w danej sprawie powoduje bowiem przesunięcie dozwolonego terminu orzekania. Tę sytuację można też określić jako „przedawnienie orzekania”. Upływ pierwszego rocznego terminu oznacza właściwie niemożność wszczęcia postępowania. Po wszczęciu postępowania natomiast wchodzi w rachubę przedawnienie orzekania, ale już po upływie 3 lat od popełnienia czynu. Roczny i 3-letni termin na wszczęcie postępowania i wydanie orzeczenia to maksymalne okresy, które pozwalają na załatwienie sprawy wykroczeniowej (art. 5 § 1 pkt 4 ustawy Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (dalej jako „kpw”) – przedawnienie jako ujemna przesłanka procesowa).

Przedłużenie okresu przedawnienia

Artykuł 45 § 2 kw stanowi, że w razie uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia (w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania) przedawnienie biegnie od daty uchylenia rozstrzygnięcia. Istotne jest bowiem, aby uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia – zarówno z inicjatywy ukaranego, jak i oskarżyciela – nie prowadziło do przedawnienia w terminach pierwotnych. Uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia wskazuje na jakąś wadliwość w postępowaniu dotychczasowym. W jej następstwie nie powinno następować przedawnienie na zasadach ogólnych. Jednak Sąd Najwyższy zastrzegł, że bieg terminu przedawnienia liczony (w myśl art. 45 § 2 kw) na nowo od daty uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia ma miejsce wyłącznie wtedy, gdy w dacie uchylenia tego rozstrzygnięcia termin przedawnienia jeszcze nie minął (wyrok z 4 marca 2002 r., sygn. II KK 4/02). Do kwestii tej Sąd Najwyższy powracał w swym orzecznictwie niejednokrotnie, co wskazuje, że rozumienie treści art. 45 § 2 kw nie jest dla wszystkich podmiotów całkowicie jednoznaczne.

Przeczytaj również:
Czy sąd może nie wziąć pod uwagę przedawnienia?

Przedawnienie a postępowanie mediacyjne

W wypadku wszczęcia postępowania mediacyjnego czasu jego trwania nie wlicza się do okresu przedawnienia (art. 45 § 2a kw). Zgodnie z art. 23a ustawy Kodeks postępowania karnego (dalej jako „kpk”), sąd lub prokurator w postępowaniu przygotowawczym może skierować sprawę do postępowania mediacyjnego. Przepis art. 8 kpw rozszerza tę możliwość również na wykroczenia. W art. 45 § 2a kw tym samym słusznie wprowadza się regułę, że upływ czasu związany z tym postępowaniem nie będzie wliczany do okresu przedawnienia. Zgodnie z art. 23a kpk postępowanie mediacyjne nie może trwać dłużej niż miesiąc i nie wlicza się do czasu trwania postępowania przygotowawczego.

Przeczytaj również:
Kiedy warto skorzystać z mediacji?

Przedawnienie wykonania kary

W art. 45 § 3 kw przewidziano, że orzeczona kara lub środek karny nie podlegają wykonaniu, jeżeli od daty uprawomocnienia się orzeczenia upłynęły 3 lata. Przedawnienie wykonania kary i środków karnych biegnie dopiero od uprawomocnienia się orzeczenia; zatem dopiero zakończenie prawomocnego postępowania otwiera drogę do przedawnienia. Jest to wystarczający okres, poza pewnymi przypadkami szczególnymi (jak np. ukrywanie się ukaranego czy długotrwała choroba), aby orzeczoną karę lub środek karny wykonać. Brak natomiast wystarczających argumentów przeciwko przedawnieniu wykonania kar lub środków karnych za wykroczenia w ogóle. Czyny wykroczeniowe stanowią drobniejsze niż przestępstwa naruszenia prawa. Orzekane za nie kary mają natomiast odpowiednio niższą rangę i mniejsze znaczenie społeczne. To nie przemawia jednak za tym, aby zachować prawo wykonywania tych kar przez długie lata.

Zatarcie ukarania

Artykuł 46 kw konsekwentnie – w związku z przyjęciem w ustawie instytucji przedawnienia karalności i wykonania kary – wprowadza także konstrukcję zatarcia ukarania. Sens społeczny tej konstrukcji jest taki, aby fakt ukarania nie musiał obciążać człowieka przez całe jego dalsze życie. Zgodnie z art. 46 § 1 kw, ukaranie uważa się za niebyłe po upływie 2 lat od wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania kary. Darowanie należy do uprawnień głowy państwa.

Przeczytaj również:
Czym jest zatarcie skazania i kiedy do niego dochodzi?

Przedłużenie okresu zatarcia ukarania

Jeśli w okresie, w którym biegnie termin zatarcia ukarania, ukarany popełni nowe wykroczenie, za które zostanie ukarany karą aresztu, ograniczenia wolności lub grzywny, ukaranie ulega zatarciu po upływie 2 lat od wykonania, darowania albo od przedawnienia wykonania kary za nowe wykroczenie (zatarcie ukarania uważa się za niebyłe w odniesieniu do obydwu wykroczeń; art. 46 § 2 kw). Zatarcie jest możliwe jednocześnie w odniesieniu do wszystkich czynów (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z 14 października 2010 r., sygn. II SA/Gl 293/10).

Co więcej, zdaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego z art. 46 § 2 kw nie wynika, aby przewidziana w nim możliwość zatarcia ukarania za popełnione wykroczenia dotyczyła łącznego traktowania wyłącznie dwu ukarań. Przepis ten opiera się na założeniu, że jeżeli w okresie wymaganym do zatarcia ukarania dojdzie do popełnienia nowego czynu zabronionego pod groźbą kary to możliwe jest jedynie jednoczesne zatarcie do wszystkich tych czynów (ukarań). Innymi słowy, brak jest podstaw do przyjęcia, że regulacja z art. 46 § 2 kw ogranicza się do wykroczeń zestawianych tylko parami. Przeciwnie, wprowadza ona regułę równoczesnego zatarcia, w razie wystąpienia dwóch lub większej liczby ukarań przed upływem terminu zatarcia za wykroczenie poprzednie. Popełnienie w tym czasie kolejnego wykroczenia (wykroczeń) za które wymierzono karę aresztu ograniczenia wolności lub grzywny powoduje, że zatarcie ukarania za pierwsze z nich ulega przesunięciu (wyrok z 26 października 2017 r., sygn. I OSK 3134/15).

Natomiast jeżeli orzeczono środek karny, uznanie ukarania za niebyłe nie może nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem wykonania (art. 46 § 3 kw). Do tego czasu zatarcie skazania nie następuje.