Konsekwencje niezawiadomienia o popełnieniu przestępstwa

Zgodnie z art. 304 § 1 Kodeksu postępowania karnego, każdy, kto posiada wiedzę o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym policję lub prokuratora. Z uwagi na fakt, że jest to obowiązek moralny, za jego naruszenie (czyli niezawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa) nie grozi żadna kara. Wyjątek stanowią enumeratywnie wskazane w ustawie przypadki.

Obowiązek złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa

Artykuł 304 § 1 kpk stanowi, że każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub policję. Wyraźnie jednak wskazano, jest to wyłącznie obowiązek społeczny. Niezawiadomienie o popełnieniu przestępstwa nie jest zatem zagrożone żadną karą. Co istotne, przepis ten gwarantuje również ochronę danych zawiadamiającego. Odpowiednie stosowanie art. 148a kpk oznacza konieczność anonimizacji nie tylko protokołu zawierającego dane takiej osoby, lecz także każdego innego dokumentu (w tym zawiadomienia) umożliwiającego ustalenie miejsca zamieszkania lub zatrudnienia zawiadamiającego. Warto także zaakcentować, że art. 304 § 2 kpk nakłada obowiązek niezwłocznego zawiadomienia organów ścigania także na instytucje państwowe i samorządowe, jeśli w związku ze swoją działalnością powzięły informacje o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu.

Niezawiadomienie o popełnieniu przestępstwa – konsekwencje

Określony w art. 304 § 1 kpk obowiązek zawiadomienia rozumiany jest jako uprawnienie każdej osoby do zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu. Przepis ten jest adresowany do każdego, kto ma określoną w jego normie wiedzę. Ma on charakter obowiązku społecznego, a nie prawnego. Jego niewypełnienie nie pociąga zatem za sobą sankcji karnej. Możliwa staje się jedynie ewentualna odpowiedzialność społeczna związana z piętnowaniem zatajania wiedzy o popełnieniu przestępstwa. Obowiązek opisany w art. 304 § 1 kpk dotyczy przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego. Nie dotyczy natomiast przestępstw prywatnoskargowych.

Przeczytaj również:
Jak zgłosić przestępstwo?

Przekształcenie w obowiązek prawny

Artykuł 240 ustawy Kodeks karny (dalej jako „kk”) reguluje sytuacje, w której osoba posiadająca wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw. Przepis ten wymienia rodzaje przestępstw, których zgłoszenie jest obligatoryjne. Przewiduje też sankcje karną za niezawiadomienie o popełnieniu przestępstwa – karę pozbawienia wolności do lat 3. Do przestępstw tych zaliczamy:

• ludobójstwo (art. 118 kk),
• udział w masowym zamachu (art. 120-124 kk),
• zamach stanu (art. 127 kk),
• zamach na zamach na organ konstytucyjny RP (art. 128 kk),
• szpiegostwo (art. 130 kk), 
• zamach na życie Prezydenta RP (art. 134 kk), 
• zamach na jednostkę sił zbrojnych RP, obiekt albo urządzenie o znaczeniu obronnym (art. 140 kk),
• zabójstwo (art. 148 kk), 
• spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 kk),
• sprowadzenie katastrofy (art. 163 kk),
• piractwo (art. 166 kk), 
• pozbawienie człowieka wolności (art. art. 189 kk), 
• zgwałcenie lub wymuszenie czynności seksualnej (art. 197 kk), 
• seksualne wykorzystanie bezradności lub niepoczytalności innej osoby (art. 198 kk),
• obcowanie płciowe z osobą małoletnią lub doprowadzenie jej do poddania się czynnościom seksualnym (art. 200 kk),
• wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym (art. 252 kk).

Przeczytaj również:
Morderstwo a zabójstwo – czym się różnią?

Przypadki wyłączenia karalności

Przepis art. 240 § 2-3 kk przewiduje jednak trzy sytuacje, w których mimo braku zgłoszenia wyżej wymienionych przestępstw osoba taka nie popełnia przestępstwa. Dotyczy to sytuacji, w której:

• osoba zaniechała zawiadomienia, mając dostateczną podstawę do przypuszczenia, że policja lub prokuratura wiedzą o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie zabronionym,
• osoba ta zapobiegła popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego określonego,
• osobą niezawiadamiającą jest pokrzywdzony jednym ze wskazanych czynów,
• zaniechanie zostało dokonane z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą zawiadamiającemu lub jego najbliższym.

Zakres przekazywanych informacji

Obowiązek denuncjatora (osoby składającej zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa) powinien być traktowany jako powinność poinformowania o konkretnym zdarzeniu, o którym organy ścigania jeszcze nie wiedzą. Stanowi więc nakaz zawiadomienia o zaistnieniu samego faktu. Powinno to „uruchomić ściganie”, ewentualnie zapobiec dokonaniu czynu zabronionego (wyrok Sądu Najwyższego z 12 października 2006 r., sygn. IV KK 247/06). Co istotne, wymaga się tu wyłącznie podejrzenia co do zaistnienia przestępstwa. Nie ma konieczności bycia pewnym co do jego dokonania. Chodzi tu zatem o przekazanie informacji wiarygodnych. Zawiadamiający nie poniesie odpowiedzialności, jeśli dojdzie do ustalenia, że w rzeczywistości danego przestępstwa nie popełniono. Co więcej, osoba taka (denuncjator) nie musi również weryfikować prawdziwości posiadanych informacji. Jest to bowiem czynność należąca do zadań organów ścigania. 

Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie a tajemnica zawodowa

Kwestia oceny obowiązku zawiadomienia o przestępstwie jest nieco bardziej skomplikowana w przypadku osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy zawodowej, w szczególności tajemnicy adwokata. Czy adwokaci mają więc obowiązek zawiadomienia odpowiednich organów o przygotowaniu, usiłowaniu lub popełnieniu przestępstwa z katalogu określonego w art. 240 § 1 kk, jeśli dowiedzieli się o tym podczas udzielania porady prawnej? Powszechnie funkcjonuje pogląd, że adwokat (radca prawny) ma taki obowiązek. Nie byłoby bowiem usprawiedliwione postępowanie adwokata, który nie przekazuje organom ścigania wiarygodnej informacji, np. planowanym zamachu bombowym, zasłaniając się tajemnicą zawodową.

Z drugiej strony wskazuje się, że za przestępstwo z art. 240 kk nie może odpowiadać obrońca lub adwokat działający na podstawie art. 245 § 1 kpk (kontakt osoby zatrzymanej z adwokatem) oraz duchowny, jeżeli o popełnieniu czynów wymienionych w tym przepisie dowiedzieli się w okolicznościach opisanych w art. 178 kpk (udzielanie porady prawnej lub prowadzenie sprawy oraz spowiedź). Spór ten nadal istnieje. W kontekście tajemnicy zawodowej warto więc wskazać, że art. 180 § 2 kpk stanowi, że osoby obowiązane do zachowania tajemnicy np. notarialnej, adwokackiej, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą wyłącznie w sytuacji, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Okoliczność nie może być natomiast ustalona na podstawie innego dowodu.

Forma zgłoszenia

Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa można złożyć w formie pisemnej lub ustnej. W przypadku zawiadomienia w formie ustnej sporządzany jest protokół. Często też czynność ta połączona jest z przesłuchaniem zawiadamiającego w charakterze świadka.

Zawiadomienie może być złożone do jakiegokolwiek organu powołanego do ścigania przestępstw (policja, prokuratura, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Celna, CBA, Żandarmeria Wojskowa oraz inne organy przewidziane w przepisach szczególnych – por. art. 311 i 312 kpk). Co istotne, nie wymaga się, aby adresatem zawiadomienia był dokładnie ten właśnie organ, który zajmuje się daną problematyką. Sprawca może zatem np. zawiadomić policję zamiast Żandarmerii Wojskowej.