Środki wychowawcze stosowane wobec nieletnich

Polskie prawo dopuszcza stosowanie środków wychowawczych oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym wobec nieletniego, który popełnił przestępstwo.

Uprawnienia sądu rodzinnego w sprawach nieletnich

Zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (dalej jako „upn”), wobec nieletnich sąd rodzinny może:

1. udzielić upomnienia;
2. zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;
3. ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;
4. ustalić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego;
5. zastosować nadzór kuratora;
6. skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
7. orzec zakaz prowadzenia pojazdów;
8. orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;
9. umieścić w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;
10. orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym;
11. zastosować inne środki zastrzeżone w ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej.

Przeczytaj również:
Zasady odpowiedzialności karnej nieletnich

Środki stosowane wobec nieletnich

Artykuł 6 upn wskazuje na cztery grupy środków, jakie sąd rodzinny może docelowo stosować wobec nieletnich. Są to środki wychowawcze, środek poprawczy, inne środki zastrzeżone przez ustawę (czyli środki leczniczo-wychowawcze) oraz środki przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Środków wychowawczych jest wiele i są one bardzo zróżnicowane (są to środki wskazane w art. 6 pkt 1-9 i 11 upn). Środek poprawczy jest tylko jeden. Ma on postać umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym (art. 6 pkt 10 upn), przy czym umieszczenie to może polegać na rzeczywistym umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym lub na jego warunkowym zawieszeniu (art. 11 upn). Środki wychowawcze oraz środki opiekuńczo-wychowawcze z ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy (podobnie jak środki leczniczo-wychowawcze) mogą być stosowane zarówno w stosunku do nieletnich, wobec których prowadzi się postępowanie w związku z wykazywaniem przejawów demoralizacji, jak i nieletnich, których dotyczy postępowanie w związku z dokonaniem czynu zabronionego. Środek poprawczy można orzec wyłącznie wobec sprawców, którzy dopuścili się czynu o znamionach przestępstwa.

Co istotne, poszczególne środki wychowawcze mogą być orzekane zarówno pojedynczo, jak i w połączeniu ze sobą. Nie można jedynie kumulować tych środków, które wzajemnie się wykluczają. 

Przeczytaj również:
Obowiązkowe poprawczaki za najgorsze przestępstwa

Zakład leczniczy lub młodzieżowy ośrodek wychowawczy

Katalog środków wskazanych w art. 6 upn uzupełnia przepis art. 12 upn. Wymienia on katalog środków leczniczo-wychowawczych przewidzianych dla nieletnich, którzy wymagają nie tylko działań wychowawczych, ale także specjalistycznego leczenia. Zgodnie z tym przepisem, w razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym. W  przypadku natomiast gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki – w domu pomocy społecznej.

Co do zasady – brak ustalonego czasu trwania

Przy orzekaniu środków wychowawczych, leczniczo-wychowawczych oraz środków poprawczych sąd nie określa czasu ich trwania. Łączy się to z celem stosowania tych środków, jakim jest poprawa zachowania osoby nieletniej sprawiającej poważne kłopoty wychowawcze. Jedynie ustawa, ze względów gwarancyjnych, ustanawia maksymalne okresy, przez jakie środki zastosowane wobec osób nieletnich mogą być wykonywane. Zgodnie z art. 73 § 1 upn wykonywanie środków, o których mowa w art. 6 pkt 2, 3 i 6 upn, jak również umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w zawodowej rodzinie zastępczej, podmiocie leczniczym albo w domu pomocy społecznej, ustaje z mocy prawa z chwilą ukończenia przez nieletniego lat 18. Wykonywanie pozostałych środków wychowawczych ustaje z chwilą ukończenia przez nieletniego 21 lat. Jeżeli jednak środki wychowawcze zastosowano na podstawie:

• art. 10 § 4 ustawy Kodeks karny (czyli gdy sprawca popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18); lub 
• art. 5 § 2 kks (czyli gdy sprawca popełnił przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18).

ich wykonywanie ustaje z mocy prawa z chwilą ukończenia przez sprawcę 21 lat. Wówczas sąd zamiast kary lub środka karnego stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Cechy charakterystyczne

Cechą charakterystyczną wszystkich środków wychowawczych (w tym wychowawczo-leczniczych) przewidzianych dla nieletnich jest to, że mogą być one zmieniane (tj. jedne środki mogą być zastępowane innymi środkami) lub uchylane w trakcie postępowania wykonawczego, gdy zaistnieje taka potrzeba (art. 79 i 80 upn). Innymi słowy, środki orzekane wobec nieletnich nie mają charakteru definitywnego. Nie muszą być zatem wykonywane ani od początku do końca, ani w pierwotnie orzeczonej postaci. Mogą być zmieniane lub uchylane w każdym czasie odpowiednio do zmieniających się potrzeb.

Informacja o prawomocnym orzeczeniu środka wychowawczego, leczniczo-wychowawczego lub poprawczego albo kary wobec osoby nieletniej, jak również o umieszczeniu nieletniego tymczasowo w schronisku dla nieletnich, jest odnotowywana w Krajowym Rejestrze Karnym.

Przeczytaj również:
Orzekanie kary dożywotniego pozbawienia wolności wobec młodocianego

Inne środki interwencyjne

Poza środkami wyszczególnionymi w art. 6 i 12 upn ustawa przewiduje wobec nieletnich także środki interwencyjne (takie jak np. umieszczenie nieletniego w policyjnej izbie dziecka – art. 32g i 32h upn) oraz środki tymczasowe (wyszczególnione w art. 26 i 27 upn). Trzeba również pamiętać o możliwości przekazania sprawy nieletniego poza obszar wymiaru sprawiedliwości celem pozasądowego sposobu oddziaływania na nieletniego (w drodze mediacyjnych spotkań z pokrzywdzonym i zawarcia z nim ugody (art. 3a upn) lub za pomocą środków pozostających w dyspozycji szkoły lub organizacji, z którą nieletni jest związany (art. 32j upn).