Fundacja rodzinna: budowanie dziedzictwa na przyszłość – zgłęb temat w naszych artykułach!

Przejdź do artykułu

Czym jest testament? – Encyklopedia Prawa

Spis treści
rozwiń spis treści

Testament w polskim prawie ma dwa znaczenia. Pierwsze z nich to dokument zawierający wolę testatora, ale testament to także określenie czynności prawnej. W Polsce spisywanie testamentu wciąż nie cieszy się szczególną popularnością. Wielu Polaków uważa, że testament mogą spisać tylko osoby ciężko chore lub zamożne.

Spisania testamentu można dokonać z pomocą notariusza lub własnoręcznie. Istnieją także specjalne okoliczności, w których testament może być wygłoszony ustnie w obecności co najmniej 3 świadków. Takie okoliczności to na przykład ryzyko bliskiej lub przedwczesnej śmierci. Taki testament ma tę samą moc prawną, co ten spisany przez notariusza lub własnoręcznie przez testatora.

Śmierć bliskiej osoby zawsze jest dla nas traumatycznym przeżyciem. Jednak gdy opadną już związane z tym pierwsze emocje, należy uporządkować sprawy z zakresu prawa spadkowego. Od czego zacząć postępowanie spadkowe? Gdzie się udać? Kto, dlaczego i w jakim stopniu dziedziczy po zmarłej osobie?

Otwarcie spadku

Czym właściwie jest spadek? Są to prawa (np. własność nieruchomości) oraz obowiązki majątkowe, które należały do zmarłego. Należy pamiętać, że spadek to nie tylko aktywa, ale również pasywa. To oznacza, że w jego skład oprócz rzeczy – np. samochodu, mieszkania – wejdą również długi zmarłego, np. zaciągnięta pożyczka. Momentem otwarcia spadku jest moment śmierci spadkodawcy. Z momentem otwarcia spadku następuje natomiast nabycie spadku przez spadkobierców.

Kto i dlaczego dziedziczy po zmarłym?

Powołanym do spadku można być w dwojaki sposób – z testamentu albo ustawy. Testament ma pierwszeństwo przed ustawą (jego rodzaje opisane zostały niżej), jednak w przypadku jego braku ustawodawca przewidział kolejność tzw. dziedziczenia ustawowego. Jak wygląda to w praktyce?

W pierwszej kolejności do dziedziczenia ustawowego powołani są zstępni (czyli dzieci) zmarłego oraz jego małżonek, jednak z tym zastrzeżeniem, że małżonek dziedziczy minimum 1/4 całości spadku. Resztę w częściach równych odziedziczą dzieci. Jeżeli spadkodawca ich nie miał, dziedziczą po nim małżonek oraz rodzice. Również tutaj ustawodawca zadbał o odpowiedni podział. W tym wypadku rodzicom zmarłego przypada po 1/4 spadku, natomiast małżonkowi 1/2. Jeżeli do dziedziczenia powołani są tylko rodzice (zmarły nigdy nie był w związku małżeńskim oraz nie posiada dzieci) przypada im po 1/2 udziału.

Sprawa nieco się komplikuje, gdy wcześniej niż spadkodawca zmarł któryś z jego rodziców bądź rodzeństwa. W tym wypadku po zmarłym rodzicu w częściach równych dziedziczy rodzeństwo, a w przypadku, gdy któreś z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku – jego dzieci, czyli np. siostrzeniec lub bratanek zmarłego. Ustawodawca zadbał również o sytuację małżonka, który dziedziczy w zbiegu z całą rodziną zmarłego – należy mu się 1/2 udziału w spadku, a w przypadku gdy do dziedziczenia powołany jest tylko małżonek (brak dzieci, rodziców, rodzeństwa) – dziedziczy on cały spadek.

Kodeks cywilny przewiduje jeszcze kilka innych rozwiązań jak np. dziedziczenie dziadków zmarłego w przypadku braku małżonka, dzieci, rodziców czy rodzeństwa. Ostatecznym rozwiązaniem w razie braku wszystkich wyżej wymienionych osób będzie przejęcie spadku przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego albo Skarb Państwa.

Polecenie testamentowe

Spadkodawca, poza możliwością powołania spadkobiercy i przekazania wskazanej osobie konkretnej rzeczy, może również zobowiązać spadkobiercę (lub zapisobiercę) do określonego zachowania, czyli podjęcia pewnych działań lub znoszenia określonego stanu rzeczy.

Warunki ważności testamentu

Testament stanowi niejako podsumowanie tego, co udało nam się w ciągu życia zgromadzić i jak chcielibyśmy to zagospodarować po naszej śmierci. Jest więc jednym z najważniejszych dokumentów, jakie możemy sporządzić. Wystarczy jednak z pozoru niewinny błąd, a testament może zostać uznany za nieważny.

By uniknąć niepotrzebnych nieporozumień, warto wiedzieć, jak powinien wyglądać prawidłowo sporządzony dokument.

W przedmiotowej sprawie sąd rejonowy prowadził postępowanie o stwierdzenie nabycia praw do spadku po rodzicach stron (dwóch sióstr) – na wniosek jednej z nich. Wnioskodawczyni domagała się stwierdzenia, że całość spadku po ojcu stron nabyła ich matka (na podstawie testamentu), zaś całość spadku po matce stron – nabyła wnioskodawczyni (na podstawie testamentu).

Przeczytaj także:

Czy testament sporządzony pod wpływem narkotyków będzie uznany za ważny w świetle prawa?

Unieważnienie testamentu w praktyce – przykład z życia wzięty

Postępowanie w I instancji

Ważność testamentu wzbudziła wątpliwości już na etapie jej rozpoznawania przez Sąd I instancji,. Wtedy to uczestniczka postępowania w piśmie podważała ich ważność. Wskazała na choroby rodziców leczone silnymi lekami z grupy neuroleptyków.
Zgłoszone w Sądzie I instancji zastrzeżenia odnośnie ważności testamentów powtórzone zostały w postępowaniu apelacyjnym. W ramach tego postępowania uczestniczka wyjaśniła przyczyny swego chwiejnego zachowania w zakresie podnoszonych zarzutów przed Sądem I instancji. Powołałą się jednocześnie na dowody, które miałyby wykazać ich zasadność. W takiej sytuacji nie było podstaw do odmowy przez Sąd II instancji przeprowadzenia tych dowodów.
Sąd Rejonowy ustalił, że rodzice stron sporządzili testamenty notarialne (centralny rejestr testamentów) Testament ojca stron zawierał oświadczenie, że powołuje on do całego spadku żonę. Gdyby jednak ona nie mogła lub nie chciała dziedziczyć, to powołuje do całego spadku córkę – wnioskodawczynię. Jednocześnie ojciec stron wydziedziczył drugą córkę – uczestniczkę. Wskazał na powody swojej decyzji. Analogiczne oświadczenia zawierał testament matki stron.

Postępowanie apelacyjne

Uczestniczka postępowania wniosła apelację. Sąd Okręgowy apelację oddalił. Podkreślił, że sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego najpełniej zabezpiecza rzeczywistą wolę spadkodawcy. Nadto wskazał, że notariusz nie stwierdził okoliczności, które usprawiedliwiałyby przypuszczenie o zaistnieniu wad oświadczenia woli po stronie testatorów, uniemożliwiających działanie w stanie dostatecznej świadomości. Zgłoszone w apelacji wnioski o przeprowadzenie dowodów z dokumentacji medycznej w celu stwierdzenia stanu zdrowia spadkodawców w chwili sporządzania testamentów przed notariuszem (stwierdzenie nieważności testamentu), Sąd Okręgowy uznał za spóźnione.

Kasacja

Uczestniczka wniosła skargę kasacyjną, w której podniosła, że Sąd Okręgowy powinien był przeprowadzić postępowanie dowodowe celem ustalenia ważności testamentów sporządzonych przez jej rodziców. Sąd Najwyższy uznał skargę kasacyjną uczestniczki za zasadną.

Argumentacja Sądu Najwyższego

Skoro art. 670 § 1 k.p.c. obliguje sąd do badania z urzędu, kto jest spadkobiorcą, w czym mieści się – jak zaznaczono – ważność testamentu także powinna być badana, to nie można ograniczyć tego obowiązku tylko do sądu I instancji, jeśli wątpliwości lub zarzuty dotyczące stwierdzenia nieważności testamentu notarialnego pojawią się w toku postępowania także przez sądem II instancji.

Okoliczność, że testamenty sporządzone zostały przez notariusza, nie wyłącza – wbrew stanowisku zaprezentowanemu w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia – konieczności zbadania zarzutów podniesionych przez uczestniczkę postępowania. Nie można było zatem – jak to uczynił Sąd II instancji – uznać za uzasadnione pominięcie dowodów (mogących potwierdzić ważność testamentu) zaoferowanych przez uczestniczkę postępowania.

Sąd Najwyższy zaznaczył, iż nie można pomijać wniosków dowodowych, które mają na celu zweryfikowanie zbadania stanu zdrowia jej testatora w dacie sporządzania testamentów.

SN przypomniał, że w postępowaniu spadkowym sąd obowiązany jest działać „aktywnie”. Odbywa się ono niezależnie od stanowisk i wniosków składanych przez strony. Na podstawie art. 670 k.p.c. sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament. (centralny rejestr testamentów). Wzywa on również do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia.

SN zaznaczył, że obowiązkiem sądu jest również stwierdzenie nieważności testamentu notarialnego. Szczególnie, jeśli jedna ze stron kwestionuje jego ważność. Wskazał również, iż „Rolą sądu w sprawie o stwierdzenie nabycia praw do spadku jest ustalenie tego kto jest spadkobiercą, co oznacza również konieczność zbadania ważności testamentu”.

Całość postanowienia Sądu Najwyższego znajdziesz pod sygnaturą II CSK 88/17.

Testament – co musi zawierać by był ważny?

Przede wszystkim cały testament, od początku do końca, musimy spisać własnoręcznie. Jak to należy rozumieć? Niedopuszczalne jest pisanie na komputerze czy maszynie, ale pisanie nogą czy ustami (w przypadku osób niepełnosprawnych) już tak. Nie ma też znaczenia język ani materiał piśmienniczy. Wykorzystana może być nawet ściana czy gliniana tabliczka. Testament musi zostać podpisany – najlepiej uczynić to pod jego treścią, używając pełnego imienia i nazwiska. Sąd Najwyższy, w swoich orzeczeniach, dopuszcza także pseudonimy i inne formy, o ile nie ma wątpliwości, kto jest autorem. Należy pamiętać, że podpis kończy treść testamentu, a zatem wszystko co znajduje się pod nim, testamentem już nie jest. Testament musi także zawierać datę.

Niedochowanie dwóch pierwszych warunków (własnoręczności i podpisu) skutkuje nieważnością testamentu. Brak daty wywoła taki skutek tylko wtedy, gdy powoduje wątpliwości co do zdolności do sporządzenia ostatniej woli, jej treści czy kolejności testamentów, jeżeli jedna osoba sporządziła ich więcej.

Należy też pamiętać, że nie wolno tworzyć testamentów łączonych. Mowa tutaj o dokumentach tworzonych wspólnie przez małżonków czy rodzeństwo. Takie oświadczenia woli są nieważne.

Przyjąć czy odrzucić?

Po ustaleniu, czy jesteśmy w kręgu spadkobierców ustawowych albo testamentowych, czas na podjęcie decyzji co dalej? Ustawodawca w tym zakresie daje nam trzy możliwości:

  1. Przyjąć spadek wprost – co wiąże się z przyjęciem aktywów jak i pasywów, czyli zarówno korzyści, jak i długów
  2. Przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza – polega na przyjęciu spadku z ograniczoną odpowiedzialnością, co oznacza, że sytuacja majątkowa spadkobiercy nie może ulec pogorszeniu w związku z przyjęciem spadku
  3. Odrzucić spadek – odrzucamy nasz udział w spadku, a w nasze miejsce wchodzą kolejni spadkobiercy

Na wykonanie którejś z powyższych czynności ustawodawca daje nam czas 6 miesięcy od momentu, kiedy dowiedzieliśmy się, że jesteśmy powołani do spadku (nie musi być to czas śmierci spadkodawcy – co więcej, dla każdego ze spadkobierców ten czas może upłynąć w innym terminie, ponieważ z różnych przyczyn mogli się dowiedzieć o powołaniu do spadku w różnych odstępach czasowych np. z powodu stałego pobytu za granicą, braku kontaktu z rodziną). Jeżeli w tym czasie nie podejmiemy żadnej z wyżej wymienionych czynności, będzie to jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

A co jeśli się rozmyślę?

Testament można w każdej chwili odwołać i są na to trzy sposoby. Po pierwsze, testament można zniszczyć lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność (np. skreślić podpis). Po drugie, można sporządzić nowy testament z zaznaczeniem, że poprzedni odwołujemy. Bez takiego zaznaczenia odwołaniu ulegną tylko te postanowienia testamentu starego, których nie da się pogodzić z nowym. Wreszcie po trzecie, można dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

Rozpoczęcie postępowania spadkowego

Postępowanie spadkowe można przeprowadzić w dwojaki sposób – u notariusza albo przez złożenie wniosku do sądu rejonowego, w którego okręgu mieszkamy. Postępowanie sądowe będzie tańsze, natomiast dłuższe. Z kolei sprawa u notariusza powinna zakończyć się na jednej wizycie, niestety wiąże się to z większymi kosztami.

Rodzaje testamentów

Każdy z nas kojarzy testament jako kartkę papieru, gdzie zmarły dokładnie opisał, co komu należy się po jego śmierci. Czy tylko tak można sporządzić testament? Ustawodawca przewidział kilka jego formPoniżej zostały one przedstawione.

  1. Własnoręczny – napisany własnoręcznie przez spadkodawcę, opatrzony datą oraz czytelnym podpisem testatora
  2. Forma aktu notarialnego – najbezpieczniejsza forma sporządzenia testamentu, podpisany oraz napisany przy notariuszu
  3. Allograficzny – rzadka forma sporządzania testamentu, polega na ustnym wyrażeniu woli przy urzędniku w obecności dwóch świadków
  4. Ustny – budzący najwięcej kontrowersji; w razie obawy rychłej śmierci spadkodawca może w obecności trzech pełnoletnich świadków wyrazić swoją wolę w sposób ustny
  5. Podróżny – na polskim statku powietrznym lub morskim można sporządzić testament przed jego dowódcą
  6. Wojskowy – określony w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej

Testamenty opisane w punktach od 4-6 noszą nazwę szczególnych. Tracą moc po upływie 6 miesięcy od momentu ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy zwykłej (1-3).

Testament własnoręczny

Testament notarialny jest wciąż bardziej preferowaną drogą spisania ostatniej woli. Jednak opcja własnoręczna wcale nie musi być prawnie trudna lub skomplikowana. Według art. 949 § 1 Kodeksu Cywilnego, taki testament nie może być wydrukiem. Dokument ma charakter osobisty, więc także spisanie testamentu przez inną osobę, bez znaczenia czy jest to przyjaciel lub rodzina, unieważnia dokument. A to automatycznie przenosi cały spadek na ustawowych spadkobierców.

Testament własnoręczny może sporządzić każda osoba, o ile jest pełnoletnia i ma pełną zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, że osoba ta nie została ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie, ani też nie ustanowiono dla niej doradcy tymczasowego w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie. Warto dodać, że w drodze wyjątku od ogólnej zasady testament może spisać osoba nieletnia, która wstąpiła w związek małżeński po ukończeniu szesnastego roku życia. Taka sytuacja umożliwia bowiem nabycie pełnej zdolności do czynności prawnych. Nie traci się jej nawet w przypadku rozwodu. Należy pamiętać, że testamentu nie można sporządzić przez pełnomocnika czy przedstawiciela ustawowego.

Testament musi być opatrzony imieniem nazwiskiem i dokładną datą, w której został on spisany. Na końcu musi też znajdować się własnoręczny podpis. Jeśli te wymogi zostaną spełnione, testament ma pełną moc prawną.

Zapisy testamentowe

Oprócz wymogów dotyczących formy dokumentu istnieją także sposoby zapisu testamentowego, które służą do rozdzielenia majątku między konkretne osoby. W przypadku spadku własnoręcznego testator ma do dyspozycji tylko zapis zwykły, który nie daje prawa do rozdzielenia składników majątku według woli, a tylko do określenia w formie ułamka części spadku, która ma przypaść danej osobie. Taki zapis powoduje, że w przypadku nieruchomości czy konkretnych przedmiotów lub firm, udziały lub wartość rozdziela się między wszystkich wymienionych w testamencie. Spadkobiercami mogą być osoby spoza rodziny, a także organizacje charytatywne i pozarządowe. Osoby, które mają zostać spadkobiercami, powinny być wymienione w testamencie z imienia i nazwiska, można także dodać informacje takie jak pesel czy adres zamieszkania.

Testament notarialny i zapis windykacyjny

W przypadku testamentu notarialnego, prawo polskie, z wejściem nowej ustawy zmieniającej kodeks cywilny z marca 2011 roku, wprowadza także zapis windykacyjny. Jest on dostępny tylko w przypadku sporządzania testamentu u notariusza, po to, aby uniknąć niejasnych sytuacji spadkowych. Zapis windykacyjny daje prawo spadkodawcy do rozdysponowania rzeczy oznaczonych co do tożsamości, praw majątkowych, firm, czy gospodarstw rolnych.

Przedmiot zapisu windykacyjnego w momencie otwarcia spadku ( z chwilą śmierci spadkodawcy) musi należeć do testatora. Zapis może być także odrzucony, jeśli z przedmiotem zapisu są powiązane długi, a także z innych powodów prywatnych. Jeśli przedmiot jest objęty zapisem windykacyjnym, jest także wykluczany z reszty spadku (nie objętego zapisem windykacyjnym), który jest wtedy rozdzielany dalej według zapisu zwykłego. Zmiana prawa ustawą z 2011 roku nie tylko wzmacnia wolę spadkodawcy, ale ma szczególne znaczenie dla dalszej płynności funkcjonowania firm, będących przed śmiercią jego własnością. W przypadku jasnego określenia sukcesora za pomocą zapisu windykacyjnego, firma może przejść w ręce jednego spadkobiercy niezwłocznie po śmierci, co w przypadku tylko zapisu zwykłego byłoby niemożliwe.

Testament a oświadczenie woli

Testament jest więc osobistym oświadczeniem woli, dokumentem, który wchodzi w życie z chwilą śmierci testatora. Nie jest możliwe spisanie testamentu zbiorowego. Testament może być też stwierdzony za nieważny, jeśli w drodze postępowania sądowego uda się dowieść, że został sporządzony w stanie nieświadomym, pod wpływem błędu lub znaczącego wpływu osób trzecich (w tym także rodziny). Spadek oczywiście podlega podatkowi od spadków i darowizn, który nie dotyczy tylko najbliższej rodziny spadkodawcy. Każdy zapis windykacyjny należy też zgłosić w urzędzie skarbowym.

Czynność prawna, jaką jest spisywanie ostatniej woli, wciąż jest zjawiskiem zbyt rzadkim w Polsce, co z kolei związane jest z nieprzejrzystością polskiego prawa. Jak widać, nawet własnoręczne spisanie testamentu nie jest skomplikowaną czynnością, a ma dużo korzyści zarówno dla testatora, jak i spadkobierców. Jasny i dobrze sporządzony dokument może zapobiec trafieniu spadku w ręce osób, które nie byłyby uwzględnione w woli testatora. Może też zapobiec przyszłym sporom o spadek między ustawowymi spadkobiercami.

Szukasz pracy w branży prawniczej?
Sprawdź na Law.Career